Rijk5vastgoedbedrijf
Ministerie van Binnenlandse Zaken en

1 1<oninkrijksrelarïes
Retouradres Postbus 16169, 2500 80 Den Haag

Rijkevastgoedbedrijf
Bureau DS
)orte Voørhout 7
2511 CW Den Haag
Postbus 16169
2500 80 Den Haag

Nederland
www rijksvastgoedbedrljfrd

18DEC, 2014

Datum
Betreft Wob-besluit inzake verbouwing paleis Huis ten Bosch

Geachte
Bij brief van 18 september 2014 heeft u bij mijn ministerie een verzoek ingediend
als bedoeld in artikel 3, eerste lid, van de Wet openbaarheid van bestuur (hierna:
Wob). Uw verzoek heeft betrekking op alle documenten die Inzicht kunnen geven
in de opbouw en verantwoording van de kosten van de voorgenomen verbouwing
van paleis Huis ten Bosch, ten bedrage van 35 miljoen.
Daarnaast vraagt u om alle informatie die betrekking heeft op de uitvoering van
de beoogde verbouwing, waaronder in het bijzonder die met betrekking tot de
keuze van en contractuele relatie met de daarbij betrokken aannemers U vraagt
daarbij in ieder geval om afschriften van:
•
Het aanbestedingsbestek, waarin de wensen en eisen van de verbouwing zijn
omschreven;
Het contract, zoals dat is gesloten met de aannemer(s) van de verbouwing;
Alle overIge documenten die betrekking hebben op de kosten van de
verbouwing van het paleis.

Ons Kenmerk
1020164306

Ons Zaaknummer
1010367280
Uw brief (kenmerk)
Bijlagen
2
Het Rijksvastgoedbedrqf is
een uitvoeringsdienst van het
Rijk die op 1 ju1 2014 s
ontstaan uit een fusie van vier
vastgoedd?en5ten: de Dien5t
Vastgoed Defensie, de
Rijksgebouwendiensi. het
Rijksvastyoed- en
ontwikkefingsbedrijf en de
directie Rijksvasrgoed

Bij brief van 22 september 2014, met kenmerk 1020164303, is door het ministerie
van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties aan u bevestigd dat uw verzoek is
ontvangen. Vervolgens is bij brief van 13 oktober 2014, met kenmerk
1020162661, aan u gemeld dat, in verband met de omvang van uw verzoek, de
beslistermijn op uw verzoek voor vier weken is verdaagd tot 13 november 2014.
Bij brief van 6 november 2014 is aan u medegedeeld dat de beslistermijn is
opgeschort tot 5 december 2014 vanwege het vragen van zienswijzen aan derden.
Wettelijk kader
Uw verzoek valt onder de reikwijdte van de Wob. Voor de relevante Wob-artikelen
verwijs ik u naar de bijlage 1
Inventarisatie documenten
Op basis van uw verzoek zijn in totaal ruim 220 documenten aangetroffen,
waarvan 195 mailconversaties. De overige documenten bestonden uit notas,
rapporten en memoranda.

Pagina t van 6

 zienswijzen
U bent er over geïnformeerd in de brief van 6 november 2014 dat er derde
belanghebbenden zijn bij de openbaarmaking van de documenten en dat deze in
de gelegenheid zijn gesteld hierover hun zienswijze te geven. Per mail bent u er
over geïnformeerd dat de opschorting van de beslistermijn op 5 december zou
eindigen en dat u uiterlijk 12 december 2014 een beslissing zou ontvangen op uw
verzoek. Door de derde belanghebbenden zijn geen bedenkingen ingediend.

Rijksvastgoedbedrijf
Bureau DG

Datu

Ç3 DEC. 2O1

Ons Kenmerk
1020164306

Ons Zaaknummer

Besluit
Ik heb besloten gedeeltelijk aan uw verzoek tegemoet te komen door de
informatie opgenomen in de bijgaande documenten gedeeltelijk openbaar te
maken.

1010367280

Ik heb daarnaast besloten om een groot aantal documenten in zijn geheel te
weigeren omdat er, na weglating van informatie die ik weiger op bepaalde gronden
(artikel 10, eerste lid, aanhef en onder b, artikel 10, tweede lid, aanhef en onder b
en e van de Wob en artikel 11, eerste lid van de Wob), geen informatie over de
bestuurlijke aangelegenheid overblijft die voor afzonderlijke verstrekking in
aanmerking komt.
Tot slot heb ik besloten om van een aantal documenten alleen de samenvattingen
gedeeltelijk openbaar te maken. De volledige inhoud van deze rapporten kunnen
niet worden verstrekt op basis van artikel 10, eerste lid, aanhef en onder b, artikel
10, tweede lid, aanhef en onder b en e van de Wob en artikel 11, eerste lid van de
Wob. De samenvattingen die openbaar worden gemaakt, geven een correcte
weergave van de volledige inhoud van een aantal bouwkundige
onderzoeksrapporten en een asbestrapport. Op grond van artikel 10, tweede lid,
aanhef en onder e, van de Wob zijn bepaalde zinsdelen in deze samenvattingen
niet openbaar gemaakt.
De motivering van mijn besluit licht ik hieronder nader toe.
Motivering

Inleiding
Allereerst wil ik u wijzen op het volgende. Het uitgangspunt van de Wob is dat er,
in het belang van een goede en democratische bestuursvoering, voor een ieder
een recht op openbaarmaking van informatie bestaat. Bij de afweging omtrent het
openbaar maken van informatie mag de persoon of het oogmerk van de verzoeker
geen enkele rol spelen. Informatie die op grond van de Wob openbaar wordt
gemaakt, is openbaar voor iedereen.
Artikel 3, vijfde lid, van de Wob bepaalt dat een verzoek om informatie wordt
ingewilligd met inachtneming van het bepaalde in de artikelen 10 en 11 van de
Wob. Een bestuursorgaan zal het verstrekken van de gevraagde informatie
achterwege kunnen dan wel moeten laten wanneer zich één of meerdere van de in
artikelen 10 en 11 van de Wob genoemde uitzonderingsgronden of beperkingen
voordoen.
Veiligheid van de Staat
Op grond van artikel 10, eerste lid, aanhef en onder b, van de Wob blijft het
verstrekken van informatie achterwege voor zover dit de veiligheid van de Staat
zou kunnen schaden. Bij de toepassing van de Wob wordt de veiligheid van
personen ook gerekend tot de veiligheid van de Staat. Naar mijn oordeel kan
Pagina 2 van 6

 openbaarmaking van een aantal (passages uit) documenten de veiligheid van de
Staat in gevaar brengen en daarom worden deze documenten of deze passages
niet openbaar of gedeeltelijk openbaar gemaakt.
Zo bevat een deel van de documenten informatie over beveiligingsaspecten van
paleis Huis ten Bosch. Deze informatie bestaat uit plattegronden, foto ,
gedetailleerde ruimte-informatie en informatie over voorgenomen
beveiligingsmaatregelen. Informatie daarover zou inzicht kunnen bieden in
getroffen veiligheidsmaatregelen ten behoeve van de Koning en zijn gezin.

Rijksvastgoedbedrijf

Datum

1 8 DEC 2014

Ons Kenmerk
1020164306

Ons Zaaknummer
1010367280

Openbaarmaking van dergelijke informatie kan tot gevolg hebben dat
kwaadwillenden hun gedrag hierop kunnen afstemmen. Dit zou de persoonlijke
veiligheid van de Koning en zijn gezin en de veiligheid van de Staat kunnen
schaden. Waar mogelijk heb ik de passages die betrekking hebben op deze
uitzonderingsgrond uit de betreffende documenten verwijderd.
Eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer
Op grond van artikel 10, tweede lid, aanhef en onder e, van de Wob blijft
verstrekking van informatie achterwege voor zover het belang daarvan niet
opweegt tegen het belang dat de persoonlijke levenssfeer wordt geëerbiedigd. Het
gaat hier over gegevens van persoonlijke aard, van ambtenaren of door burgers
aan de overheid verstrekt in het vertrouwen dat deze alleen door de overheid
worden gebruikt voor het doel dat bij het verschaffen daarvan wordt beoogd.
In een groot aantal documenten staan persoonsgegevens of informatie die raken
aan de persoonlijke levenssfeer van personen. Ik ben van oordeel dat ten aanzien
van deze gegevens het belang dat de persoonlijke levenssfeer van betrokkenen
wordt geëerbiedigd, zwaarder moet wegen dan het belang van openbaarheid.
Daarom heb ik de desbetreffende gegevens uit deze documenten niet openbaar
gemaakt. Naast namen van personen, gaat het in deze documenten eveneens om
functienamen voor zover deze functienamen dermate verweven zijn met de
personen die de functie uitoefenen, dat openbaarmaking van de functienaam de
persoonlijke levenssfeer van betrokkenen alsnog zou schaden.
Voor zover het de namen van ambtenaren betreft is hierbij het volgende van
belang. Weliswaar kan, waar het gaat om beroepshalve functioneren van
ambtenaren, slechts in beperkte mate een beroep worden gedaan op het belang
van eerbiediging van hun persoonlijke levenssfeer. Dit ligt anders indien het
betreft het openbaar maken van namen van de ambtenaren. Namen zijn immers
persoonsgegevens en het belang van eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer
kan zich tegen het openbaar maken daarvan verzetten. Daarbij is van belang dat
het hier niet gaat om het opgeven van een naam aan een individuele burger die
met een ambtenaar in contact treedt, maar om openbaarmaking van de naam in
de zin van de Wob. De functies van de betrokken ambtenaren houden niet in dat
deze beroepsmatig in het openbaar treden.
Daarnaast bevat een aantal documenten, gegevens en foto’s die betrekking
hebben op de (beoogde) inrichting van paleis Huis ten Bosch. Deze informatie
geeft inzicht in onder meer de wensen en inrichting van de privévertrekken van de
voormalige en toekomstige bewoners van het Koninklijk Huis. Om die reden ben ik
van oordeel dat ten aanzien van deze informatie het belang dat de persoonlijke
levenssfeer van betrokkenen wordt geëerbiedigd, zwaarder moet wegen dan het
belang van openbaarheid. Daarom heb ik de desbetreffende gegevens uit deze
documenten niet openbaar gemaakt.
Pagina 3 van 6

 De economische of financiële belangen van de Staat
Op grond van artikel 10, tweede lid, aanhef en onder b, van de Wob blijft
verstrekking van informatie achterwege voor zover het belang daarvan niet
opweegt tegen de economische of financiële belangen van -onder meer- de Staat.
Bij bepaalde passages uit de documenten is het financiële/economische belang van
de Staat in het geding.
De financiele belangen van de Staat worden geschaad als bekend wordt welke
prijs de Staat bereid is te betalen voor bepaalde uit te voeren werkzaamheden die
die leiden tot de totale renovatie van het paleis Huis ten Bosch. Openbaarmaking
van de verschillende financiële gegevens zou de onderhandelingspositie van het
Rijksvastgoedbedrijf in de toekomst ernstig verslechteren aangezien het renoveren
en het beheren van paleizen en referentieobjecten tot één van de primaire
dienstverleningsactiviteiten behoort van het Rijksvastgoedbedrijf. Ik heb daarom
besloten de desbetreffende informatie niet openbaar te maken.

Rijksvastgoedbedrijf
Bureau DG
Datum

8 DEC 2014
Ons Kenmerk

Ons Zaaknummer
1010367280

Persoonlijke beleidsopvattingen in een stuk voor intern beraad
Artikel 11, eerste lid, van de Wob bepaalt dat in geval van een verzoek om
informatie uit documenten, opgesteld ten behoeve van intern beraad, geen
informatie wordt verstrekt over daarin opgenomen persoonlijke
beleidsopvattingen.
Uit de wetsgeschiedenis blijkt dat onder het begrip “documenten opgesteld ten
behoeve van intern beraad” onder meer moeten worden begrepen: nota’s van
ambtenaren en hun politieke en ambtelijk leidinggevenden, correspondentie
tussen de onderdelen van een ministerie en tussen ministeries onderling,
concepten van stukken, agenda’s, notulen, samenvattingen en conclusies van
interne besprekingen en rapporten van ambtelijke adviescommissies. Ten aanzien
van deze stukken moet van de bedoeling om ze als stukken voor intern beraad
beschouwd te zien, uitdrukkelijk blijken of men moet deze bedoeling redelijkerwijs
kunnen vermoeden. Deze beperking op de informatieverplichting is in de Wob
opgenomen omdat een ongehinderde bijdrage van ambtenaren en van hen die van
buiten bij het intern beraad zijn betrokken bij de beleidsvorming en -voorbereiding
gewaarborgd moet zijn. Zij moeten in alle openhartigheid onderling en met
bewindspersonen kunnen communiceren. Staatsrechtelijk zijn slechts de
standpunten die het bestuursorgaan voor zijn rekening wil nemen relevant.
Onder persoonlijke beleidsopvattingen worden verstaan: meningen, opinies,
commentaren, voorstellen, conclusies met de daartoe aangevoerde argumenten.
Een groot deel van de documenten is opgesteld ten behoeve van intern beraad en
bevat persoonlijke beleidsopvattingen. Ik verstrek daarover geen informatie.
Ik acht het niet in het belang van een goede en democratische bestuursvoering
indien de standpunten van ambtenaren zelfstandig worden betrokken in de
publieke discussie. Ik zie dan ook geen aanleiding om met toepassing van artikel
11, tweede lid, van de Wob in niet tot personen herleidbare vorm informatie te
verstrekken over deze persoonlijke beleidsopvattingen.
Voor zover er ook feitelijke informatie in de documenten staan, is die informatie in
sommige gevallen zodanig verweven met de persoonlijke beleidsopvattingen dat
die daar niet los van kan worden gezien. Ik heb daarom besloten een aantal
documenten in zijn geheel te weigeren.

Pagina 4 van 6

 Indien ik heb besloten bepaalde informatie wel openbaar te maken dan heb ik
deze persoonlijke beleidsopvattingen uit het document verwijderd.

Riiksvastgoedbedriif
Bureau DG
Datum

Aanbestedincisinformatie
Een deel van het Wob-verzoek heeft betrekking op het aanbestedingsbestek en de
contracten die zijn afgesloten met aannemers van de verbouwing.
Bij besluit van 17 juli 2014, nummer D IT3OYFY, van de minister voor Wonen en
Rijksdienst zijn opdrachten voor diensten, leveringen en werken in het kader van
ontwerp, bouw, inrichting en onderhoud van woon- en werkverblijven van leden
van het Koninklijk Huis geheim verklaard in de zin van de Aanbestedingswet. Dit
geeft het Rijksvastgoedbedrijf de wettelijke mogelijkheid om met de vereiste
terughoudendheid een vertrouwde marktpartij in te schakelen ter uitvoering van
deze buitengewoon gevoelige opdrachten. Om de veiligheid van de Staat te borgen
wordt informatie met betrekking tot de gecontracteerde aannemers niet openbaar
gemaakt.
.

.

8
Ons Kenmerk
1020164306

Ons Zaaknummer
1010367280

Om de veiligheid van de Koning en zijn familie te kunnen waarborgen is het van
belang om inbreuk op het veiligheidsregime van de verblijven waar zij wonen en
werken tot een minimum te beperken. De veiligheidsrisico’s kunnen worden
beperkt door de specificaties van diensten, leveringen en werken ten behoeve van
bouw-, onderhouds-, en inrichtingswerkzaamheden aan deze woon- en
werkverblijven niet openbaar te maken. Dat betekent dat plattegronden,
bestekken, documenten over beveiligingsinstallaties en andere gevoelige
informatie aangaande bouwkundige, installatietechnische en inrichtingsaspecten
niet openbaar worden gemaakt.
Voor het besluit geheimverklaring diensten, leveringen en werken van 17 juli 2014
van de minister van Wonen en Rijksdienst verwijs ik u naar de website van
overheid.nl: httr://wetten.overheid.nI/BWBR0035376.
Codering van gelakte delen
1) Persoonsgegevens, zoals namen, telefoonnummers, (e-mail)adressen en
handtekeningen (artikel 10, tweede lid, aanhef en onder e, Wob);
2) Persoonlijke beleidsopvattingen in een document opgesteld ten behoeve van
intern beraad (artikel 11, eerste lid, Wob);
3) Informatie die niet opweegt tegen de economische of financiële belangen van
de staat (artikel 10, tweede lid, aanhef en onder b, van de Wob)
4) Informatie waardoor de veiligheid van de Staat in het geding kan komen
(artikel 10, eerste lid, aanhef en onder b, Wob).
A) Informatie die niet valt onder de reikwijdte van het Wob-verzoek. Het gaat
daarbij om informatie die geen betrekking heeft op Paleis Huis ten Bosch.
Hierdoor is sprake van een andere bestuurlijke aangelegenheid.

Pagina 5 van 6

 Wijze van openbaarmaking
De documenten treft u bij dit besluit in kopie aan. Tevens worden de openbaar
gemaakte stukken op www.rijksoverheid.nI geplaatst, tenzij er sprake is van een
individueel dossier.
Een afschrift van dit besluit zend ik aan belanghebbenden.
Ik vertrouw erop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd.

Rijksvastoedbedriif

Bureau DG
Du

DEC. 2014

Ons Kenmerk

Ons Zaaknummer

1010367260

Hoogachtend,
De minister voor Wonen en Rijksdienst,
namens deze,

1ichard van Zwol
Secretaris-generaal

Belanghebbenden kunnen binnen zes weken na bekendmaking van dit besluit daartegen per brief bezwaar
maken hij de minister voor Wonen en Rijksdienst, Dienst Concernstaf en Bedrijfsvoering, Directie
constitutlonele Zaken en Wetgeving, Postbus 20011, 2500 EA Den Haag. Het bezwaarschrift moet zijn
ondertekend, voorzien zijn van een datum alsmede de naam en het adres van de indiener en dient
vergezeld te gaan van de gronden waarop het bezwaar berust en, zo mogelijk, een afschrift van het
besluit waartegen het bezwaar is gericht.
Pagina 6 van 6

 Bijlage 1

—

Relevante artikelen uit de Wob

Artikel 1
In deze wet en de daarop berustende bepalingen wordt verstaan onder:
a. document: een bij een bestuursorgaan berustend schriftelijk stuk of ander materiaal
dat gegevens bevat;
b. bestuurlijke aangelegenheid: een aangelegenheid die betrekking heeft op beleid van
een bestuursorgaan, daaronder begrepen de voorbereiding en de uitvoering ervan;
c. intern beraad: het beraad over een bestuurlijke aangelegenheid binnen een
bestuursorgaan, dan wel binnen een kring van bestuursorganen in het kader van de
gezamenlijke verantwoordelijkheid voor een bestuurlijke aangelegenheid;
d. niet-ambtelijke adviescommissie: een van overheidswege ingestelde instantie, met als
taak het adviseren van een of meer bestuursorganen en waarvan geen ambtenaren lid
zijn, die het bestuursorgaan waaronder zij ressorteren adviseren over de onderwerpen
die aan de instantie zijn voorgelegd. Ambtenaren, die secretaris of adviserend lid zijn
van een adviesinstantie, worden voor de toepassing van deze bepaling niet als leden
daarvan beschouwd;
e. ambtelijke of gemengd samengestelde adviescommissie: een instantie, met als taak
het adviseren van één of meer bestuursorganen, die geheel of gedeeltelijk is
samengesteld uit ambtenaren, tot wier functie behoort het adviseren van het
bestuursorgaan waaronder zij ressorteren over de onderwerpen die aan de instantie
zijn voorgelegd;
f. persoonlijke beleidsopvatting: een opvatting, voorstel, aanbeveling of conclusie van
een of meer personen over een bestuurlijke aangelegenheid en de daartoe door hen
aangevoerde argumenten;
g. milieu-informatie: hetgeen daaronder wordt verstaan in artikel 19.la van de Wet
milieubeheer;
h. hergebruik: het gebruik van informatie die openbaar is op grond van deze of een
andere wet en die is neergelegd in documenten berustend bij een overheidsorgaan,
voor andere doeleinden dan het oorspronkelijke doel binnen de publieke taak
waarvoor de informatie is geproduceerd;
i.
overheidsorgaan:
10. een orgaan van een rechtspersoon die krachtens publiekrecht is ingesteld, of
2°. een ander persoon of college, met enig openbaar gezag bekleed.
Artikel 10
1. Het verstrekken van informatie ingevolge deze wet blijft achterwege voor zover dit:
a. de eenheid van de Kroon in gevaar zou kunnen brengen;
b. de veiligheid van de Staat zou kunnen schaden;
c. bedrijfs- en fabricagegegevens betreft, die door natuurlijke personen of
rechtspersonen vertrouwelijk aan de overheid zijn meegedeeld;
d. persoonsgegevens betreft als bedoeld in paragraaf 2 van hoofdstuk 2 van de Wet
bescherming persoonsgegevens, tenzij de verstrekking kennelijk geen inbreuk op de
persoonlijke levenssfeer maakt.
2. Het verstrekken van informatie ingevolge deze wet blijft eveneens achterwege voor zover
het belang daarvan niet opweegt tegen de volgende belangen:
a. de betrekkingen van Nederland met andere staten en met internationale organisaties;
b. de economische of financiële belangen van de Staat, de andere publiekrechtelijke
lichamen of de in artikel la, onder c en d, bedoelde bestuursorganen;
c. de opsporing en vervolging van strafbare feiten;
d. inspectie, controle en toezicht door bestuursorganen;
e. de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer;
f. het belang, dat de geadresseerde erbij heeft als eerste kennis te kunnen nemen van
de informatie;
g. het voorkomen van onevenredige bevoordeling of benadeling van bij de
aangelegenheid betrokken natuurlijke personen of rechtspersonen dan wel van
derden.
3. Het tweede lid, aanhef en onder e, is niet van toepassing voorzover de betrokken persoon

 heeft ingestemd met openbaarmaking.
4. Het eerste lid, aanhef en onder c en d, het tweede lid, aanhef en onder e, en het zevende
lid, aanhef en onder a, zijn niet van toepassing voorzover het milieu-informatie betreft die
betrekking heeft op emissies in het milieu. Voorts blijft in afwijking van het eerste lid, aanhef
en onder c, het verstrekken van milieu-informatie uitsluitend achterwege voorzover het belang
van openbaarmaking niet opweegt tegen het daar genoemde belang.
5. Het tweede lid, aanhef en onder b, is van toepassing op het verstrekken van milieuinformatie voor zover deze handelingen betreft met een vertrouwelijk karakter.
6. Het tweede lid, aanhef en onder g, is niet van toepassing op het verstrekken van milieuinformatie.
7. Het verstrekken van milieu-informatie ingevolge deze wet blijft eveneens achterwege
voorzover het belang daarvan niet opweegt tegen de volgende belangen:
a. de bescherming van het milieu waarop deze informatie betrekking heeft;
b. de beveiliging van bedrijven en het voorkomen van sabotage.
8. Voorzover het vierde lid, eerste volzin, niet van toepassing is, wordt bij het toepassen van
het eerste, tweede en zevende lid op milieu-informatie in aanmerking genomen of deze
informatie betrekking heeft op emissies in het milieu.
Artikel 11
1. In geval van een verzoek om informatie uit documenten, opgesteld ten behoeve van intern
beraad, wordt geen informatie verstrekt over daarin opgenomen persoonlijke
beleidsopvattingen.
2. Over persoonlijke beleidsopvattingen kan met het oog op een goede en democratische
bestuursvoering informatie worden verstrekt in niet tot personen herleidbare vorm. Indien
degene die deze opvattingen heeft geuit of zich erachter heeft gesteld, daarmee heeft
ingestemd, kan de informatie in tot personen herleidbare vorm worden verstrekt.
3. Met betrekking tot adviezen van een ambtelijke of gemengd samengestelde
adviescommissie kan het verstrekken van informatie over de daarin opgenomen persoonlijke
beleidsopvattingen plaatsvinden, indien het voornemen daartoe door het bestuursorgaan dat
het rechtstreeks aangaat aan de leden van de adviescommissie voor de aanvang van hun
werkzaamheden kenbaar is gemaakt.
4. In afwijking van het eerste lid wordt bij milieu-informatie het belang van de bescherming
van de persoonlijke beleidsopvattingen afgewogen tegen het belang van openbaarmaking.
Informatie over persoonlijke beleidsopvattingen kan worden verstrekt in niet tot personen
herleidbare vorm. Het tweede lid, tweede volzin, is van overeenkomstige toepassing.

 Groot onderhoud en renovatie palels Huis ten Bosch

Het Rijksvastgoedbedrijf treft voorbereidingen voor groot onderhoud en
renovatie van paleis Huls ten Bosch in Den Haag. Het gaat vooral om het
aanpassen van zeer verouderde technische installaties (elektra, water,
brandveiligheid), het verbeteren van de beveiliglng en het verwijderen van
asbest en houtrot. (Ink is renovatie van gevels, daken en binnenwerk nodig. Het
werk zal starten in 2015 en tot in 2017 duren. De kosten bedragen zo'n 35
miljoen euro.

Dat blijkt uit een overzicht van grote projecten van het Rijksvastgoedbedrijf in de
begrotlng voor Wonen en Rijksdienst. In het overzicht staan ruim twintig projecten die 15
tot rulm 250 miljoen euro kosten. De renovatie van palels Huls ten Bosch is daar 
van.

Zijne Majesteit de Koning en zijn gezin zullen na de renovatie verhuizen naar paleis Huis
ten Bosch. Dat was al eerder aangekondigd.

Eigendom van de Staat

Het paleis ls elgendom van de leksoverheld en wordt door de Staat aan de Konlng ter
gesteld. Voor het laatst kreeg het complex grondlg onderhoud bl] de start
van het van toenmalig Koningln Beatrix. Dat ls ruim dertlg jaar geleden,
begin jaren tachtig. Aileen de Oranjezaal werd iets korter geleden gerestaureerd, rond de
eeuwwisseling. Dat duurde drle jaar (1998-2001).

Tot 2014 was Huis ten Bosch het woon-lwerkpaleis van Prinses Beatrix. Na de renovatie
wordt Huls ten Bosch het woon/werk-palels voor de Konlng en zijn gezln.

In het gebouw zijn woonvertrekken, gastenverblijven en representatieve rulmtes. Het
palels zal na de renovatie ook weer gebruikt worden voor of?ci'e'le ontvangsten zoals
audi?nties en bijeenkomsten zoals recent de Nuclear Secmity Summit (NSS).

Rijksmonument

Paleis Huis ten Bosch is een rijksmonurnent ult de 173 eeuw. Het ls een complex van 16
hectare. Het paleis behoort tot het Nederlandse architectonisch en 
erfgoed dat goed onderhouden moet warden, ook voor de volgende generaties. Het
complex staat In de top 100 van de Rijksdienst voor Cultureei Erfgoed. Ook als het
gebouw niet het woon/werk?palels van de Koning en zijn gezln zou zijn, zou deugdelijk
onderhoud nodlg zijn. Dat gebeurt ook bij vele andere monumentale gebouwen die In
gebruik zijn bij de Rijksoverheid (andere palelzen, musea, het Blnnenhof. monumentale
gevangenissen, kazernes, kantoren).

Kosten renovatie

De kosten van de renovatie zijn begroot Op 35 miljoen euro. Omgerekend komt dit neer
op 4.000 a 5.000 euro per vlerkante meter. Deze investerlng is vergelijkbaar met
onderhoud en renovatles van soortgelijke panden waar zowel sprake ls van monumentale
waarde als 

Geplande werkzaamheden

De renovatie haudt in:

- het vernieuwen van de meer dan 30 jaar oude technische installaties (zoals de
verouderde brandrneldinstallatie, loden waterleidingen, elektrische bedrading met
ongeaarde stopcontacten)

- het aanpassen van de woonvleugel aan modeme eisen

- renovatle van gevels, daken en blnnenwerk in belde vleugels

- tuin en terrein aanpassen aan andere woonfunctle en beveiligingseisen

- asbestverwijdering en herstel

- aanpak houtrot, bestrijding houtworm en zilvervisjes op sommige plekken

- aanpassen verouderde beveiliging en voorzleningen beveiligingspersoneel

- vervangen verouderde stofferlng

restauratle beschadlgd historisch meubilair

tljdelljke werkruirnte In de tuin van De Eikenhorst, de priv??woning van de Koning in
Wassenaar; de gemeente Wassenaar heeft daar toestemming voor gegeven

Paleis Noordeinde

Ook aan palels Noordeinde is en w0rdt groot onderhoud gepleegd. Noordeinde ls het

werkpalels van de Koning.

Afgelopen zomer is de renovatle van het monumentale woonhuis Noordelnde 66

opgeleverd. Het pand is onderdeel van het palels; het Is errnee verbonden.

2007 heeft het pand voor het merendeel Ieeggestaan en er Is alleen zeer beperkt

onderhoud ultgevoerd. Het huis was voor de verbouwing In een slechte staat van

onderhoud.

De renovatie hield o.a. In:

het vernleuwen van de verouderde technische installatles (elektra, waterleidingen,
riolerlng)

- het verbeteren van de bevelligingsvoorzieningen

- een nieuwe keuken

- het Installeren van een lift

- groot bouwkundig onderhoud aan gevels, daken en vloeren.

De totale kosten bedroegen 3,7 miljoen euro (excl. 

Een renovatie van de vleugel met keuken en van paleis Noordelnde
loopt nog en zal media 2015 klaar zljn. Bij dit project gaat het om grootscheepse
verbouwlngen van facllitalre en restauratleve rulmtes. De kosten zijn zo'n 8 mlljoen euro.

   

. Rijksgebouwendiens:
{1:03 Minimrie van Binnentandse Zaka: en
Honinknj'lsrelaties

COWEIL

Onderhoudsbehoafta Huls ten Bosch

inventarisatle van de onderhoudsbehoefte
Versle 2

Datum 30 uktober 2013
Status De?nltlef

snunummu mannle Bahama! I Huls ten ?nal: 1 30 number 2013

   

Colofon

Versle 2

Contactpersaon 


leksgebouwendlenst
Dlrectle Vastgacd

Korte Voorhout 7
Postbus 20952
2500 E2 Den Haag
Auteur 1

Pain- 2 van 3

hummer: comm-rm Ondudnuds?hehoenn Hula ten Bosch I 30 nkmher 2013

Inhoud

 Bljlage 1: geplande per jaar en nlet gepland mderhoud
Dem  I I I I 

aljlage 2 Owen-Jam undemoudsbehoefte noodzakelljke mautregelen. meatregelen
van gebrulkerswensen en wedge machegeten  ..  

Paglna nn 8

 cone-Wt. I De?nltler I Hub [In Bosch I 30 number 1013



Hare Hoogheld Beatrix verhulst naar elnd 2013-
begln 2014 naar kasteel Drakensteyn. Op een later moment verhulzen lene
Majestelt Koning Willem-Alexander en Hare Majestelt Maxirna met hun
klnderen naar paleis Huls ten Bosch. Het Palels heelt tevens een representatleve
functte en wordt, net als nu het geval ls, oak In de toekomst voor o?icl?le
ontvangsten en bljeenkomsten.

De minister vnor Wonen en hee? hesloten dat de lelcsgebouwendlenst In
overleg met de Dlenst van het Huts start met het maken van een plan
voor het geide maken van het palels Huls ten Bosch voor de Konlng en gezln.
Daamaast wordt er een Inventarisatie gemaakt van de noodzakelljke
onderhoudswe?tzaamheden.

rapport bevat de inventarlsau'e van de onderhuudsbehuefte van Palels Huis ten
Bosch In de komende 4 jar (tot en met 2017) zowel gepland als nlet gepland.

In deze inventarisatle ls nag geen rekenlng gehouden met de 
gehrulkerswensen cmdat die nog nlet bekend zijn.

Het rapport Is tot stand gekomen In sarnenweming met de directle en
Advles en de dlrectle Beheer.

0p moment wordt er ook een onderzuek ultgevnerd. Daarnaast Is

aan een kostenadvlesbureav gewaagd kostenramingen op te stellen voor
verechi?ende renovatlescenario's.

Pagina 4 van a

5111mm comamxm I Maw Onduhoudsbaham [Ms Bosch! 30 oktnber 2013

Underhoudsbehoefte

De Installaties van het palels Huls ten Bosch rulm 30 Jaar and en aan
het eInd van hun Ievensduur. De laatste grate renovalie heart
plaatsgevonden de komst van Hare KonlnkIljke Hoogheid Beatrix en haar
gerJn begin jaren 80.

UItgangspunt daze Inventarlsatle Is dat he: onderhoud In keer In plaats van
over meerdere jaren Ran warden ultgevoerd en geiljkudeg met de realisaue van de
gebrulkerswensen.

Er Is ean gemaakt tussen (zeer) noodzakelljk en minder 
onderhoud. Baarblj Is rekenlng gehouden met onderhoudswerkzaamheden dle
tljdens de bewonlng welnlg overIast opleveren voor de bewoners.

Met de volgende zaken Is geen rekenlng gehouden In deze lnventarisatle:

De wensen van de Konlng nag niet bekend. Verwacht mag warden dat he:
paleIs functioneel moat warden aangepast voor de Konlng en gezln.

Het onderzoek. MonumentaIe rulmten en voorwerpen wagen
mogelljk om een Specl?elce aanpak en spedale (bv.
en awakelrnateriaal).

Specl?eke en aommunleatlevoorzlenlngen (bv. sate?etontvangst tv).
stuur-, regel- en W-lnstalIatIes.

Asbestsanerlng van de bijgebouwen.

Eventuele 83859360 van de bljgebouwen_ 4

De totale onderhoudsbehoe?e In de perlade tot en met 2017 wordt geraamd op ca.
C-nlljoen. HIervan wordt ca. E-miljoen ge?nanclerd ult 'Planmatlg
onderhoud 2013-2017' an het Programme werken op hoogte' (zle hljlage 1).
Voor ?.rn!ljoen ls nag geen ?nancieran bekend. Rulrn 00% (c.mIIjoen)
hlervan betra? hat vernleuwen van de InstaIlatles.

Buna-mIIjoen Is afhankelljk van de gebrulkersWensen. betreft
hmfdukelljk onderhoud In het lnterleur. Deze koshen zijn voor bljna 80% voorzien
In het ?Planmatig undemaud 2013-2017 (zie bljlage 2).

Van de overlge kosten rulrn ?.mlljoen) ls bljna 85% gepIand (zie bleage 2).

Me vermeide kosten lnal. bljkomende kosten (factor 1,6 op de bouwkosten),

Incl. (factor 1,21 van de bouw- en bljkomende kosten) en 10% onvoorzlen
(factor 1.1 van de bouw- en bIjkomende kosten Incl. btw).

Paglna 5 van 0

mummcomnm I Dannl?efl I JOIRIBIJUIOB

Paclna 6 Ian 8

STAA1SEEHEXM CONFEONTUI.

Deflnitif

1 Onderhoudsbehoefte Huis ten 6asch ) 30 oktober 2013

Bijlage 1: Overzicht geplande onderhoudskosten per jaar en
niet gepland onderhoud periode 2013-2017

31-IO-,Oi’I

kosten zijn prijspeil 2013, lncL bijkomende kosten, btw en 10% onvoorzien
kosten zijn excl. eventuele wensen toekomstige bewoners

Elektra en
Warmte- en klimaat
Terrein

3

Diversen
onlnkiijke w

Itotais kosten mci. bijkomende kosten, btw en

  CONFIDENTIEIILI Dennmer Huts Ien Basth I 30 20:3

Bljlage 2 Overzicht onderhoudsbehoefte noodzakelljke
maatregelen, maatregelen afhankelijk van gebruikerswensen
en overige maatregelen

 
 
  
 
 
 
 
  
  
 
  
  
   
     
 
 

wi?mm"l?-?Dm- 
tangy)!"



 



 

 
     
 
  
    

 

 

 

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

?ung" - 
- 
-- u? 
hill-II 
I
?lmmunu 
. Inm 
. . w. ..
unnunnm - urn-u? 
- ?hl- ?h 
mill 1? Jamam 
o? Mun-Amm- II
I 
-
Inuqu 
. -.
munun_ Mk 
.u 
- 
- 
b? 
Mml? an

plum-Innu- mum?mun


 

 

 

m?'w mutiny?Inna

 

STMTIGDIEIM CDNPIDEHTIEEL [Marne [Ide 420

1
leksvastnaedbed?jf 
T810



Datum
15mm 2014
I I  I  Restauratlebehoefte Paiels Huts ten Bosch :mabmm tarps-
de?Iogls
Beste- 1

In aansluiting op het gesprek dat jlj, -en lk vorlge week woensdag over Palels 
HuIs ten Bosch hadden, stuur Ik je hler een beknopt van de
restauratiebehoefhe van het mlddendeel van het Palels- zle bljlage. lk heb 
samengsteld op basis van Informatle en dle Ik van college's
van AM kreeg.

overzicht betre?: een eerste van het hoogst-noodzakelljke, waarblj
II: de houtwonn en cle evenals de steal: van de In de
Chinese Zaal In geel heb gemarkeerd; In deze gevallen Is urgent. Het
gaat hIer om elementen met een zeer ho culturele wearde zowel In natlonaal
als International a 

 

Zoals 1e kan zien, Is de urgentIe In andere vertnekken minder great. Toch geeft de
In de plafonds hler en dear reden tot zorg en 15 op eat!
constructlef onderzoek nodig. De aan het 
ulteraard een meer kwestle, waarvan de ultvoerlng
eenvoudlger gefaseerd plants ken vlnden.

 

2
Met een vrIendeIIjke greet,

1

com Fagin: 1 van 1

BULAGE
CONFIDENHEEL
13 jun! 2014: eerste Ins-charting restauratlebehoe?e Intedeur Palels Huls tan Bosch, gedennleerd op basis van ocutalra lnspectne. Stafferan

hulten beschuuwing gelaten,tenzij van emlnenl belang (Japanse en Chinese zafen). 0: 1168952 vleugel En de Wassenaarse
vieugel - on de Wine na- bulten besd'louwlng gelaten.

 

 

Elihu ?tad-beau

Blauw: Salon an van scheurvurmmg en
plaaueluke besnhadlging van
s?jtage vlneddeedJ

Gudvlseerdl ?ties

 

1
[Grnene Salon en vun en

pleatsanjke van
van WimJ

 

 

I Eranj?a?r Ontbreken van enkele huuten vullalten In de vlner, waterschade In
de vluer bl} de aan de tulnzijde, waterschade aan do:
I kozljnen. [slutage aan de van de 

 

'?Japanse zaal Scheurvormmg an van stucplafond, acueve' hat
paneelwerk, anthem:an van het behang van het nnderdoak
en waterschade van de 

 

Chlnese zeal an van stucptalond. an
plaatselljke schliderwerk, schadc door zllvervasms Ban
Chlnees paglerbehang. histurische gordqnen tut up do draad
versteten.

 

Wine 7 en vervuillng van stucplafnnd, en- 
plaatselljke hsdudiglng 



 

 

 

Banal! an vervulmag van stucpl'a?nd. swam-worming en
sdIllderwerk. [Vervumng an van


Wes-kkamer en peat en vervu?lng van sd'leurvonning an

blnet LM plaatselUke 

 

Vene?aanse Immer en

Udate en vervuulng van stucpiafnnd, sdleunrun'nlng en

 

peat newt-let plaatselljke 



Antichambres eerste en plautseleka sdiidenverk.
Mleplng (mast

 

ha! 
Tulznfaal

 

 

up vandal-Hen? phatsen

 

?(Atellar Lam. (Au) 1

 

 n.a.v. verhulzingen en verbouwingan palalzen

 

-A

Huis Ten Busch

 

11 I118: Wat wordt bedoeld mat ?vnldoet nlat near an da alien van due tijd'?

De technische Installatles meer dan 30 jaar and en aan het einde van hun technische
levensduur. Daarnaast Is onderhoud nodlg aan gevels, daken en hinnenwerk in held: vleugels.

In drte decennla ls de techniek voortgeschreden, dus de Infrastructuur wordt aan de elsen van de
huldlge tijd aangepast.



13 Wanner zijn do kouten door de lelugabnuwandicnst In knrl: 
De omvang van de werken en de kosten moeten nag In beeld warden gebracht. Near 
heel! the RED het plan media 2014 gereed.

 

14 War warden duo ultgaven opgevangan?
De ultgaven warden opgevangen blnnen de leksbegrotlng.


-A

21 Is he: passend am In krappe tljdan ultgaven nan Palalzen te
doun op Rattan van de 

Palets Noordelnde en Palels Huis ten Bosch zijn elgendam van de leksoverheld en ter 
gesteld aan het Staatshoofd als werk? en woonpaleis. Palels Huis ten Bosch heeft naast
woonfunctie oak can representatleve functie voor onder meer of?ci?le ontvangsten en
bljeenkomsten. Het onderhoud van deze en rapresentatleve gebouwen is de
verantwoordelijkheid van de leksgebouwendlenst.

 

Asbestinventarisatie Huis ten

Bosch ta Den Haa 2010 qu. 2m

(inc-J. Mom. 
20m)

23 septembar 2010

Asbestinventarisatie Huis ten
Bosch te Den Haag 2010

type A
Vamouwalijk, STG

 

1 Samenvatting

De asbeatlnventa?satla type A betre? een actua?sa?e van he! asbestonderzoek ul: 2003 

II Naam
0 Adras
0 Plaats
- Ondauoakadatmn

Huis Ian Bosch. lnclualaf b? gebouwzn
Baz?denhoutsewag

Den Haag

25 auguslus 2010

El] da asbea?nvantartsa?e de volganda ashaamoudande male?alen aangalra?en.

7ahel1.1 Anngeua?un uhthudondo mam-hm:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Aebat?napaulnl numb hoovaelheld
In whom? 073, 2.40. 2.08 4 31y}: (e0: ca. 2 0.4m)
th 004 195'
Plus! ?wm 130. (+179 lama} 2 stub [elk 1 
Plea! alumni! km 1W 1 
991% 2.14 3.13 3 MI {g 0.5 m}
dam 2.41. 1
?gunman 283 an NT my mum}
Borsth plan! uhlar radium: 2.41, 2.44. 2.46. 247. 2.72. 2.73. 10 stub (an: an 1.5 0,0m)
2.74. 2.70
Pan-mar nus-1m 2.51.275 23111212011 n? 
590m Illde 3.18, 3.00I 3.34 m?nmn} 10 slain
gm CV 3.21 g; 32 um 
annuallon unmachha ruimla (Imam) 2 shake
3.31
Ligdmu?a Mum 3.30 1 m?
Plain op dour 3.30 ma) 2 am:
2? Phlerfg?gb 1 an
ml: Gm ham! 11m?
lawn dam Gm! 4 swk? 1651 1,1 0.111)
5991:! Zu?urlamlslubfe 1 Illi-

 



 

Bij hat ondarzoek ls naar voren gekomen dat er een redaii?r vermoeden beslaa! op de
aanwazlgheid van de volgende 

Taber 1.2 Malljh varmoodon op da ?magnum van 

 

Redeiljk van (in rulmta piaals
Ashesuoo ll "k 
De nler banonsrerde toepaasmgan

We at: 'aangenoman' zin

anmgmen

Cormack" plalen 1,115 1 vardleplng HTB

het ondalzoak van geweesl. zle onderslaanda babel;

Tubal 1.3 Euparklnaan bl] du lnvanhrisatia

 

Bap-runner! bl] do asbes?nvonla?snlia
Hut pand 915319- 99th

Hot Fb?ik Van Ma's In hai rapporng door de RGD :1qu! In verband met privacy

Bemnslenng van ashostvardachle malenahn Is Me! were! mogalik Mast, vealgheldshaive din dc
anboilvotdochlo mgiorlaian upganoman In do ?Isl 'aabealhuudunde malellaien' me! kenmerk 

In :19 ondarataanda label zun da volgenda zaken u?geslolen van de 

Tabel 1.4 Ullgesiolun zalran van dc asbes?nventn?aatia

 

[Russians taken Vim asbes?nvantarlsaua

pa Ema 33439th acme, madegg derda verdfopkL

m: 0.36 Ingram grand

Pious Posthuh 1 (anon EMMI vanwege air-53913 varbouwhg In 20021
Timeda Mmalr wachrhuls rulmtn 23

N3 da uilgesloten rulrnlen iulsl voor sloop enfof verbuuwing toegankelljk ziin. dlenl In arm 2" fess
da asbestinvantarisa?e type A la warden uitgevoard

Hui: len 805d! la Den Hang 20m Vertmm?l STG

 

De do nemor lot eon dergelqk onderzoek bl] sloop
enlaf ronovatie van do ultgealalon rulrnten.

lndien eon rulmle word! geelripl enrol retool sloop van eon rulrnle dlonl eon
eanvullond onderzoelr 'esbeollnvenlarlealle type 8' lo warden ultgevoerd. ?lerblj warden mogelljk
verborgen loepaeolngen vaar Inspeclie herelkbaar gemeakt door dealmollef onderzoek. Eon
aabas?nvanlorlaatle type Word! vaolal ultgevoardjuisl voor do daodworkalmre sloop ale do
rulrnle leeg en ontrulmd ls.

De aloapvergunringverlenor varpllohlde to! eon aanvullend asbealhvenlarloalle
type anderzoek lndIen eon ruimlo wordl gastan enrol roleal sloop van een rulmle pleatth?ldL De
nag nlel bornonslerdo malerlelen dlonen oanvullend to warden bammstord.

Semanvar?ng rlsr?oo?e

Ho! vorrlohle anderzoak lo ultgevaerd In he! Radar van sloop. Hlerbl] wordl nlel direct golreken
near do venrreohte bloala?rallhgerlelco'e voor de gebrulkora ten gevolga van he! asbaat. we!
warden neloavalle Ioepaaeingen venneld.

Tildena do lnapeclle magelljr rlsloovalle oebeathoudende oangolmlfen. Doze

ole rlslooval beoordeeld op heels van do heahtgebondenheld van het malerlael (ruler

hochlgobonden) enrol emollge en daerdoar mogel?ko van do

dlroore omgevlng.

Ull do 1' lose neloabeoardolma aonform NEN 2991 Is gebleken do! he! rdel heohlgebanden

melerleal ullkomen op eon meal I polenlleel gezondheldedaloo. Hot hatred:

Abv 013 plant In aohouw; kamer 073 (gorofelde rand)

- Abv 015 pleat In eohouw; rulmte 2.40. 2.44. 2.83 (gerafolde rand)

- Nov 017 Hoard bl] longs dak 3.16 (nlel hechtgebonden. nlel volledlg
afgesohen'nd)

- Abv B28 kaard doarvaor: voor 3.90. 3.94 (nlol hechtgebondar. nlol vollodlg
efgolohomld)

- Nov 203 oangenomon pleat ochtar keel; rulrnle 115 (nlel hodrlgobonden. vermaedel?k
budaadlgde randen)

- Atom 010 haven gongdeur; nlol hec?ghanden)

- Abv 027 koard om raokgaakaneel ecllaaraleen; lennlahulale (nlel heohtgebonden)

lndlen do mogelljk risloovalle toepaselngen nlol op korlo harden gosaneerd dlenl he!

rleloo la warden voslgeelold conform do own MEN 2991 'Luohr- Rlaloabeoordelln In on

random gobouwon of canetruc?as wear-in osbeslhoudende moterialen verwerkt'.



 

De dan als risioovol baoordeelde asbast Ioepassingen dianan up korte Ierm'?n ta warden
gasanaard (afscharmen of in varband mat hal gaconslateerde potanliee! risico.
Aansluilend dienl dan een asbestbeheersplan le warden opgesletd vaor alla reslerende


Van de avenge aangetro?an ashes! loepaaslngen warden geen dlrecle ?slco's verwachl.

Mmlam?a Hub Inn Bomb (2 Don Huang 2010 STG

 a 
Afdeling Construclle

 

Aan - I
Van i
Datum 15 mai 1992

Underwarp Huls Ien Bosch - gavel middendeei

 



In aanvulling op het rappori van .. (zie bijlage) gee! ik hieronder mijn mening over hetgeen
er aan de hand Is an welke acties nodig zlin. E.e.a sluii overigens voor een vrij grooi deel goed aan
bij hel rapport .

Aangalro?en 

De gevel van hei middendeel moel bij beschouwingen van krachten en 
underscheiden warden in he! d?ike. deBliik vervorrnbare melseiwerk en de reia?ei dunne. harde
en slrwe bekleding van natuurslean.

He! mlddendeei heat! in he! vetieden enige vervormingen ondergaan. Die zijn vatklaarbaar uh de
samenslelling van de ondergrond, de vroegera uilbreic?ng van he! middandeel, de beperkie
koppeling lussen de builenmuren en uil lhermische e?eclen Wellichi hebben ook
hoekverdraaiingen van de vloerbalkan bij de opieggingen en spaikrachten uil de kap eniga invioed
gehad

Daze vewormingen ziin up zich niel veronlruslend en zouden geen aanlelding zijn tot enige
rnaalregel lndien de niel aanwezlg was.

De onderdelen van de zandstenen schil (oak i.o.v. elkaar) zodanig vervonnd dal een deal van
de ankers moei zijn bezweken oi iosgeirokken. Tevens moelen er (plaalsemk) hoiles ontslaan
zijn lussen de natumsieen plalen en he! achleriiggende melselwerk.

Oak z?n door de vetvormingen de platen piaaiselijk under huge spanning Roman 19 slaan. De
aanwezige scheuren in (vooral) de hoakpliaslers z?n hier veelal door onlstaan.

Onderzoek en maalregelen up karts lermijn

Hat is gewenst ie onderzoeken:
- in welke male aigescheurde onderdelen van de piaien hel gevaariopen naar beneden la vallen
- uit walk malariaal de voegen tussen de plalen bestaan 14 9 a doc! Jaw
. in hoeverre Iussen do plalen an he! melseiwerk bones aanwezig zijn
- in hoevarre de oorspronkeliik aanwazige ankers nag wetkzaam ziin

 
  

Hiemaasl is een vonn van 0pme ing zinval, waarb? de verplaalsing van de pialen l.o.v. eikaar en
de rigging l.o.v. een venicaai relerentievlak word! opgemelen. Daarmee kunnen den al enlge
uiispraken warden gedaan over he! aanwezig van holles an he! l?unclioneran van de
oorspronkelijke verankerlngen.

0nderzoek dal zich rich! op de vervorming van he! gehele middensluk. a! dan niel uilgebrald mel
allerlel specialiteilen zoals registralie van de ?uclualie in scheurwijdle van een aamal scheuren.
van windsnelheid, windrichling. trillingen. Iemperaauren. relatieve vochligheid an
grondwalersland Iiikl mij op dil ogenblik niel erg zinvol

Daarbij maak ik nadrukkelijk een uitzondering vuor he! doen van een "nulmaling" van hoogle en
plaalselijk wellichl oak horizonlale plaatsbepating.

Zo'n mating is voor sen balangrii? monumenl als Huis len Bosch allijd zinnig urn bi] enig
proUsem in de toekoms! op letug te kunnen vallen.

Gelijk met her onderzoek kunnen als lijdeia'ke maalrege! losse srukken naluurslean warden
vastgeze! met (dementeemare) boutjes.

T.b.v. hel underzoek zal een sleiger moezen warden geplaalsl.
He! onderzoek zal kunnen plaalsvinden m.b.v. o.a. ldoppen. deleclieapparaluur de ankevs en
een 

Resiauratieplan

Een restauraheplan zal naar mijn mening (vrijwel) uilsluilend moelen richten op de
natuursleenschil en me! me! he} melselwem. de lunden?ng o! achierliggende vioer- en
kapconslruc?es.

Idealiser zal na herslel een natuursmenschil aanwezig ziJn die beSIaaI uil gave platen. allaplgoed
varankerd. die volledig zonde: rulmle aanslullen up hel acmerliggende walk. zonder lnwendige
spanningen en mel onderlinge voegen van aen niet te harde samenstelling.

Zo'n schil zal dan een Iange Iijd zonder enige schade de (beperkte) vervorrningen van he!
gebouwdeel kunnen doorslaanl

De meesl exlreme oplossing om dil Ie bareiken zal beslaan url he! volled:g dementeren en opnieuw
aanbrengen van de schil zijn.

De male waarin volslaan kunnen warden mel Ingrepen waarb? de (meesle) platen op hun plaals
biijven meet bliiken ui! he! uil Ie voeren ondeaoek

3.0. Teohnische 

Bevel 1

Di: geveldeel is buiten he: onderhaudsprogramma gelaten. omdet de toestand
van da gehele geval zadanig slecht is, dac he: aan te bevelen is an op
karte tarmijn meetregelen te nemen.

Beeld:

De aware pilasters van zandeteen aan de rechter- en linketzijde zijn
kennelijk a1 heel lang aan een soar: achrankvarming anderhevig. gazien de
harstellingan en de achaefstand van de zware platen anderling.

Dpvallend is dat er gean schranking is ala manaliec, uaarbij de platen
onderling nlet Uieselen, maar dat de platen anderling juist uel verschui-
van can opzlahte van elkaar, weardoar at door da grate spanning die up
gaat treden op delen van de vaegen tussen de platen, er inmiddala (taker
na do laacste achildersbaurt) op een aantal pleatsen delen van de platen

losgeseheurd zijn.

Omdat er bi] da apname geen destruktlef andarzaek verricht kan warden. is
at g??n over de plaats van de verankering van deze lasge-
scheurde delan. Het spreekc voar zich dat gezien de plek en de hage uaarde
van daze gavel uitSCel van evencueel vaorlapige vaarzieningen tot gevaar-
lijke toestanden ken lelden.

Oak zichtbaar is een bahaarlijka zijuaartse Vervarming van de vaargavel en
de beaks op deze gavel etaande bouumuren/zljgevels. De 15 van
voren gezien een vertikale balling op de antmaeting van zovel de rechter
ale de linker zijgevel.

De belde zljgevels zijn op daze ontmoetingshaeklijn oak bal (vertikaal
gazien). aehtar bij da antmaacing op de gametselda gavel:
zijn de anmaetingslijnen veer recht.

He: lijkc erap dat op de haagte van de verdiapingavlaer er niec valdaande
atijfheid (horizontaal) aanvezig is.

He: 2&1 niet voldoende zijn de gevelbeplating/kanatruktie veer goed ta
verankeren aan de bauvmuren/zijgavels. zander de redelijke van
de kanatruktie te kancraleren en avencueel te verbeteren.

Het echranken van de geschetste onderdelen zou narmaal veraorzaakc warden
door aaheefscand van de bauvmuren/gevels. maar daar is hier (voarlapig)
optisch gezlen geen aanlaidlng caa.

mm

 

 

Natuursteen bordassen links an rechts van da houfdtrap voor daze gavel.
Door verzakking van de ondergrond is he: aanzien van daze bordessen
behoorlijk aangetast. Door indringing van vocht zal er bij vorst steeds
meet schade gaan outstaan aan de natuursteen tegels (45 45).

 

Bliksemafleiding algemeen

veal plaacsen zijn de bliksamaflaldingen door de bodems van de gocen
gevoerd en daardoor oak dour he: hulle houtuerk van de kroonlijscen.
Gekonstateerd is ?at de doorvoeren op een aanCal plaatsen veal lager
zitten dan de gootopscanden an plaatselijk is beschadigd

59.2155.
erguerk under maaiveld algemeen

. - 

Ne: boven hec maaiveld an under de scraac/aarde is het voeg-/p1eisteruerk
aangetasc.

 

Bordes gavel 2A1 Hoofdgabouw

. . aansluiting van de kozijnen/bordesplaCen en de koppen van de pllasters
zijn niet waterdichc. Di: geeft slijCage op de pilascerkuppen en de
onderliggende muran

IE

Cemetselde gevels algemeen

Alhaewel reparacies nan mecsal- en voegwerk vrijuel unzichtbaar kunnen
warden u1Cgevoerd, uijzen uij, uellicht ten oVervloede. crop. dac bijkleu-
ran van de baksteen v66: hat voagen moat gaschieden.

N.B. Gakonscateerd is ?at vrljuel alle gavel: van de zijvleugels oorspron-
kelijk gekleurd zijn geweest. met waarschijnlijk een lijnolia met Ben

lichc oranje/okerkleurige kleurscof.
Hat zou van: de Cotale eenheid van de vleugels plus de van
daze gevels aan te bevelen zijn d1: weer aan ca brengen.

 TECHNIEL
afdelinq Architektuur en Restaurat1ulechntei

 

Aan . I

\an 

Datum 199'

Duderherp :Huls ten Bosch Gexwl ?uddendeei

Rapportage n.a.v. inspektle

Aanwe21q:

 

Deze rapportage 15 een eerste \dn her In In lap; l"jP 3 d.
mel 3.1. van?margestelde nderzon 1

Dual \an de inspektie

Het onderzoeken of en in hElkE mate delon tan do 1 1's 1
lopen 10a 'e Lumen van de gnvel.

Het pr0\isor15ch vastzetten \an exentneel :rherxun

Hat tan ondezzoeken de scheuren; helke ll 
gerepareerd. hoe Jud. spore" \an aLt1\1t01t etc.

Het "atkluppen" \an 69 ge\el met als due lukaiisezel \dH 
holtes dchter do platen.

Hat \an ePn en \JuLn-lu nunur
maatxegelen



Geen \an de zandsteneu plaan loopt dlteLL ge\aa: nta: benedrn tu railen
De plekken [er hoogte van de \lcer Balzaal. linker en nnuhze: pllustc:
dienen echter blnnen enkele maanden tn xoz?eu.
He! \astzetten \an de nme-: gn\aar11jk iUSElltehJP lS ulel Le
adVISEren. De JChEl\en he'taan ult repalatiemortnl. Een paging
hzer een gat 1n tn balen aal \rijhel zeher resuilolen 1n heL harsten de
scherf. Ge\aa111jL dtukkeu Bandstepn :1 uiet dangetruffen.
- De scheuren lljken hoofdzakelijk xerooazaukl door he' deslntegleren \ah
he! reparatiemalerlaal. De reparatins tan de scheureu :ijn Zeal oppeltutk
kiq en ulnt erg deskundig ultge\oerd. \orhttoetreding. 
gen an spanningen tussen dixerse materialen (steen, aLpnratlemat. eu \pri)
hebben de scheur doen openen. Geen JDOLEH z13u gt\UHd?h \an 
\erplaats1ngen van pllasterplaten elkaal, or aige '1 Ulde delnn
t.o.v. hat moederblok. Dlagonale SChequL, selke beginneu 99 \ELnnke
r1nq en diagonaa} naar erlupen aoudeu dean vervacthn lat aan
de b0\en21]de de scheur in de voeg 1! in a: Land dus* zou 93a?, omdat El
anders qeen bebaglng moqeli1k :ou zaJn. Dage scheurun 5'hter ?ztl or
nauwelijks naugetr?ften en de plaatsav h?al deze aangwt: [fen aerien
he: zeltde patroon als dae .n dr :dn.1:ngende pladt
?tn of meet akt19\e scheuren buxlndeh 21r? aan de danslulling met de
zijgevels en de eansluitlnq de Op de gexnlulaten. Dude
scheuren warden \eroorzaakt door baweg?ng Luaseu d: dan net 
metselwerk xerankerde pildsters en de L's qestelde of
slechts zwak xerankerde en achter de pilastetxallende dunne 0p
de aanslu1tzng tan de gavel met de -1jgexels de ?ementxoeg \an d?
zandsteen losgescheurd. Daze scheur 15 to: 1 mlillmerel creed.
-De laten. kloppen zenr ean holte

1*:: uiJe1jk ajeseheuti zijn Is uiteraard een holte
nne ;ne
n ::jgeve1pbon Ien een jroter opper1ak aan
.t ::
.!lrukt1e;.e qoed r.e erklaien is.

.i’.
‘‘

t,

De

-

‘cnc usie
De
eh.dI j::
n
jr
cogstwaarsehijni iji’. terug te voeren op twee
orzaken.
) In het
e Ldn heeft de;oc’:geei en schranking doorgemaakt.
De
Ir :estn of nagenoeg gestopt. De scheuren ‘.eroorzaakt
door deze
1irinking
jfl
p ondeugdelijke wijze gerepareerd en de hierover aange
:raDr:te .e!.f trekt los, de reparatie begeeft het.
Resteud ir:kers.an de platen drukken scherven los. Ten tijde van
de
JchranKilig heet t zich de kraJit gekonsentreerd op deze ankers, waardoor
de
v
h icru t t .int ntaan is. De losgeraakte scher en zijn ondeugdelijk
er’paret1, de ankern waarschijnlijk niet of onvoldoende behandeld.
.

-

,

stap,

:

lke

p niet i’ te .ane termijn moet orden genomen, is
nde zeke wat ucet kunnen leiden tot een restaura
Dit •hu’n te Destadn uit het itnemen van 1 of meerdere reparatie
piekke tet plaatse ‘.ari de verankering, het onderzoeken van deze veranke—
n hit reiatn
leugde1ik wijze. Tevens zou een oeg opengehaald
etc:i woiden ci t- zien ‘ric diep het cementvoegwerk
reikt. Een of meerdere
:rhpnren zouden nouzien moeten worden ‘.an een zandsteenbiokje,
gipszegel
i. i .d
un te kut.!-n kont to) eten of de werking echt uit de gevel is. In een
eede tare .‘u en icetnet nver cle jeul gelegd moeten worden welke
de
;os1tje van di
‘ome eiemeuten in zowel de assen in als loodrecht
op het
je’. .‘lvIak ‘.a. ‘oijd. De scheuren zouden zeer gedetaileerd in kaart
moeten
worden jebtazht en de ‘.erankeriuug zou d.rn.v. detektie moeten
worden
‘pgezorht. De je’.-’l zou systematisch moeten worden afgeklopt, de
achter
liggende holten n kaart gebracht en de holtes zouden misschien d.m.v.
ku rnboringen of entescopie kunnen worden onderzocht.
Een derde fase zou, afhankelijk van de uitkomst van het scheuronderzoek,
het repareren ‘,an de .,r’heuren en roestende verankering zijn. Hierbij dient
‘k de losgescheurde voeg niet de zijgevels opnieuw aangebracht te worden
in
e!i elrtstischer matetïaal. Deze fase zou samen moeten vallen
met het
schi ldereuu van de g’vel
Van

:it

-

-

.

 4%  Rijksgebouwendienst

Advies Architecth ADVIE 

lngenleurs - Constructie

 

Dalum adviesaanwaag 08 auguslus 2005

Aanvrager I - 1

Directle AEA, Restaumlietechnlek
Projectlobject Huis Ten Bosch

Projectnumrner 80.05803

Inhoud Scheurvon'ning gevelmetsalwark
Rapporteur I

Datum tapped 19 auguslus 2005

Gezian

 

00k zenden aan Archie! unit 

9

Hula Ten Bosch: gavelmatsalwerk 19 augustus 2005



Hat 17' eauwsa Paleis bastaat uit een canvas! gedeelte me! twee vendieplngen en twee ?jvlaugels mat
verdieplng. De draagsh'uctuur bestaat ult melsalwerk. houtan baiklagan en hauler: happen. De
gebouwen gefundeard op steal.

Er ls sprake van In de gavals.

Advlasvraag
Maak aen opname van da schauren In da gevals an geef eon beoorde?ng.

Informati-

Een opname tar plasma. De geconstateerde scheuren vastgeiegd op de volganda geveltekeningen
08-01-34 4322 Um 25:

08-01-24-025 tIm 27;

08-01-14-023: 3.01105 Urn 108 an 8.02.1055

Ovarwaglngen

 

Concluala en dvlas
1. Er l5 sprake van Hchte Op enkele plaatsen bestaat d9 Maum'jdta utt enkala

m?lirnatem. De Is he! gevolg van een combinalia van kleina zal?ngen In da
ondergrund en De Is ounstructief gazien niet 93W

2. Amankelfjk van de male van ovaries! in da zin van lekkage en tocht a! same bezwaran kunnen
de scheuren te liner h'jd bouwkundlg warden hershald. Dan val! oak ta mrwegen of tar plasma van
de naar buitan gadmkm stanen (zie uverwegingen 3? punt) d9 gavel moat warden open gahakt om de
ootzaak ta achterhalen.

212

 .mo

7.55131 
?2.52 anon?5E5

I
i! .5833ill-talc
?Ego
I bun-ca

uh
I luau-En
I gauging
czar-mag

gala?Etc 
uglnemuup?ucuianam?wm


 

do .333: 3.333 
5. gm cm can."

333 $533 no 53.25 mi? u: .


Ezgih an.?

 

col .gizg .
guinea?GE .

ri?? ?ll? .

in: Hung

3333 Egg-83833321.. 
5355.8 

titan?3.. .

58' gagging?ED .

i. .

all! again .
gain-EIEEQTREEhI-gigghx
?uvial?i?al?ix 

Eigagga
rivmuagn 

.i??ng .

gun?4.x a
Isis-aura?


nun?.591 ?n

33on 955.0 .N

33::

 

Lye?aha
E313 11!. ?Van 

 

p?xuzau?g 138.53.".03 .
.E?iuh
.qucnuco gun 5:553. 33235135955493.35 .
Egg: 
gang: E?db no.3 .5333 
1 in .. (HEP. 55- :3 .558;
poo-mn?yg 

0:53.96 3.2m 

nut-.2038? r6 Flu-?Sana nah?52.5.6 01.5-81.3. .

ESE unmou
5585.83. 54
9.25.392: 9999 .3 ?an! .. Hugh?Lia

vase: ggnnicwciaa 53 3 E4238 5. than-E on

8.3.15.5 

.3 ans-En" - 523 anuso .9. .u 8. than: nu .33.. 5.: 3.2: .3
3.3322955k2: BE: 

.000 

Evans? ?35932?. .. 51?


1.. 

a .59. on. Su?: can: 3.3.4.5 5.. BE.
in o??a B. .09.: it .
all-II! agugg?gg?ugt??uu?n .
.
.

93.11 In! 953.: 5; 55350.59 aid :3 Emu I

 

 



Susan

 

 

 

 

 

tits-lilting

11l4. 
i! I Pilagis
Ilia-Isl.
.cgi?gaigi?clfaigieuga
gigging?85 
gliligl?sgiiagliial?ag
I ?Sign!
Eilgiigiglegi

ill-Iii



i 
luIiElilEl-Eg?gaiilli
 1 I . I1. Ill! IJJIJ

 

aligiulilluigliggi! a.

 :0 II 5 'm 

 

MWMW am no mu: mun: m4 memo [3:13 mum mz

smug Bugwmumsom 



 
 

 .5 23.3.8 2 a a .5 22.3.8

 

 

 

 

 

anew-Ella we
33:? 3.64 Ens?o? .v

 

 

 

can!
83.. 

55 in: an: nun-sng 8: 2m:
5



 

i SEE Sea?Sal] gig 6:352
??aw
111% 5552

I

 

.3 

gg?agi ii!
i
Phil: 
I
gig 
I
I
I
au??n?ao
his!
it
ik
it um 1:00 a.
I grub-z. 93mg:
ill-wanna ?558 
?uni
giggle. it!
8289098323893

an 3.53.: 9.3.2.2. 
3.53 05.038 no c9125 9:2. mama?Sm no vamp?.352: 33E





 

 



J.
J.


23.3.2-

ma

 

 

giaiggil?g?i ?g
.E Egan?lug?!

Eigg 

pan?.31 55!
iguana-.5 SS aa 
plat-Ink!-
93013 

ghig??g?I ?Full-Eli
g8
gull-?an

I
EuBn??EnuEi-nlg
89.58:; 
Inga-5.11.113 
.
in 3.133.. :25 
gg?agguu
.E-ghlauln
gguggtougg
Eigg.?a?uo 33333 a Engaggihg .
Ehn?utmlzun-Ilu?uhtegc?uihlili
.
.

Eni-??g?gv?tlinsv. EISESES
5533 
I.

 

 

 

 

is.
I. 3:3!!3
Ill 33.12
.
gall ?nal?nu. .a iiliil 55:9:
13%. i. ll u?d 
.gig an. ?g .
thirst-Elvin!? En. sac-Ia
?sag?Hui) 1.11 . .
is .


{.1111 I II I I ??55m sugcgsau?m .
i och-Ill! Plain-nu; .
i.l.v I i a a. in
5.5 Eli. gin-4
in. In Ella-325553.356
.
.Iu? Elia; igaieI?a?il?g?
singing-Dilata? [Ilia-hi
. . I Eli 

sauna-con 
9; ?Bin-I:
II. Disgl?gg
1:33.32
9! 

u.
Eg?g?is
rags-u) NN
nil-q .
ii. .

Egg-willigilg
saga 
simmo?acao .N

 

 

Ella con-Ea. Egg-?g?igisgu
alggs


Earns-Erika 

"83?25 .33 ?a


.


Egan

35.335 anti?35.3.5 tn



Egan-glans. Sana-95% ally-59392.3? Hg;


Egg-lg

ggii?gsg
in?uEn-n?uuaiclnu-iunigabtun admin-lag
nun? Bibbifa?aigu?fis?cgg?au?



a; Egsgg
gaugerspg?laisu?. ighz??aii;
?399.39 haggling?
?18 

can?? 

uni: 

.nug?cguanE-g 
:33) I
agag?nnEEB-Eniia



23595 cm mm_>u< .n

 

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

Iain-Ir
Egg-Engiigg?ui I- galigg
i II 
El! Illa


9 .
Elan . Sinking-Bil
3: EB .
EITEEREBE .Eiiggigiaii.
i a
I. I 

{?9.50 a. 
Ell-Eli! .
Sana. innit: feta? .
i ill. -
inn-I Ilsa?gig. a: .
in?: KGB 
?2.55 .2 {killings-lungs! gilillinliln?cou
3.. J: I alt-oi.
gill-gaging 
Eggs-Egan 3 mud

30.33835 .N El!
1 all .153an
i 1.33.9.

. irliigiglx
I. II I ?nd
5? Elana- 
 . Filigi?
run. In! .. run-?93205 
.3.- .
?Han-gig; Egg

EEBEEHE 
.g??ggl?tu??usaa?se?siifigi: 2E4 rd

IBEU nil"

 I 

ill-51:31 I..il.l  
ll .

 

??3?.g?.?8?335uu3: 353:
In 53502515333:

Egg?; Saab 

 

 

 

 

 

 

i! 11 821a .. gaggi?hillili a
iigou.?ig 1. 

ig?_g3?1 .ul 41411. .
.. . .quHNE-nrnusg?uaa??nsgu?nldig
Ill-33.811 Janna-n on 
E-?sagg??aa?gig Egaliag31l.n 1- 3.5 


Silt
.giguagi . 
?lls-Eu . ?ll-gaging]! lungs l. . till.
a 51.3.3. luv: Flu-?ags: 
5 3.6.5.3 .1 mp .usbuu?um 
Iii-Egg lir?ggagh.?uu .
?g?lc?xnug:
.255. 
can n.

.55 .u .g?ia?u 5 .islucuo?sa
git-39013.5 min 1 3. ggfg?a?n?g?enz .
Ragga" 3. Hun .55 5.5 ash. Raina-n Erin. cum .

cu?us?pgcuig?algieagcgio .
. 
gig?993 Egi?ga?s??g .
Eubnanunizuoeilogsoas?uEE-gg
.
.53gna?lluicuugz?giggna? .

Fu?enl?san?ninacgz?



a?gsi?il.?

.2



:qummE .w

 

lliu i:



sa?
?3





 

g; 

g!
Egisn?? is

man:
mom on? I
.588 :2 max. ?is;

502
a

"no 2:639. mew?subun? c933:

0F.qu Go 53:25 use: .5335 cc 3.3m

 

j.



Egg

Eggcm

. . Etna?nan

git?H-

OR.

. Ei??inmgi

3.3m;

4 En!
5.53.6.8.
MN. Rig-p.751!

1%
Shag
Nu: 33:2. 
?g
walla-ill
u. 5.9%
3..



H: Ru?? 
Nu.? 


I. 3.13 
Wu.? nil-ado

a 5.51%
1333!. Rti SI.
Nah nnanucn'
N?u ?i
8 Sang
2P4 xi: Ili- 




u-cn-un-I-n

nun-'1
nun-cu.




 



Shaun

 













"it?mrl

Ln

 

3.073:

{Rum

 

 

 

 

 

 

a
In: 
E1

 





?l

 

iirira?h. 1 4
Elli]



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

853 

oath .85 wann?ome tniuq? 32.5.3
- .u 

 

  

2533 Evan ?u angina-?Ia 3-8. 8 IKE usage a:

camcauik .u 923 .n

 

 'm 310240-50 w? P5 -



 

 

cum Inna mauan mg
=2 

mum-mu 
:D?al?a

 

 

38333235.: 

g?iE?iEEIHEEIEnu-silgu?s




?8.23% magneuuco 3



.112 583a
a. Ehr??a
69:88 9.339.an tn

Hausa?ESE EOE-tun as;


gags:
Esau-BE? 5E3 
Eat?35!!






a?nata?g 
can; Eggiuicgf-nbuogiacabuln?u?i?:25 Banal?5.;

Eel:
gagi!.s Etna.

coca 383.

59.. 9.5.5 .
clinic-?ning?!
nulnuliiailiia

I i [5685.




 

Blush?Bu 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

clin- 
a. gage-ills".
3.53512
3.52! I. .335
.
in. 5.4 i1 411. 82:31.1 giggi

Lu?t?uii an 235% 
ghng?> ad 11111. 11? 
ii
giil?li?sgiix?e! ug?l?ul?igagg?au
ill.? 
?Sauna-Ii! aggiugtnegli?iilp
.1. . 353$ $331253. 033! 
in . 
- gnu-?ing! .
:05 II. a 
and 
ganglia:- i?ai?gn??o?
aiuiggiaa antic-3%:
igiglli an]! gig-535.15..
all". gig-3.25333: Sis?.Iaulpaiglniial! B?iaigg?gd?lggiagliag
Insulin ?nd an.
Eli Ell: . .36.
in. It! ?83.30 .
I. all! is: . 
1! Eran
.
air?Eggnog .
?i?igga 1 .
1


55g
??n?lgia?ii?i =33
.-
its?83.! II Elgar" . .
8553a vN .
I a

ii?a?iI?=? Fan .
A

 
 

 

 

 

 

initials: i 1.23:1
. i?giaigii??ig
. Eggsg?gig?gag
gis?ggc?uiaa_
. .. Egan?93.?.nu:
Sign?

. goon-air: 5.3233543;

 

E'u 

33!. 
3;



?Emit:

Ego-33035

giggigll. Hun 55553;.338 34333.:
Slagaiagi?g??g

 

Pg lg
I


I E65
5.55858
i 
in
it; man
lull .I. :50 a.
gala-Eula? or monumng
ES ?g mania?3&5
End?E
gun-DE Ilia-Ina

"no 8:35.. 95:82:. 55.5:
3:5 333 ago an coils 2:2. cans?gm cm uaamt?cg? 8.3!

 

I?ll-ii;

I an

 

3333 0.3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

mu 3 53.3.3 m. nu Hum 3.8

 

 

 

2. 3. Fota'n
?Whaman 

 

 

00 01 29:2 ll! ?dis (JG-0.4012 12d 

 



Hanna?m

 

ggaiiglgigsgligii

 

v.3. .nH

Satin-EB

wan-Lia 9.655: 

n3.388 12> msgo?uuco ad


suntan-5:585! 





CEEBBE . .. a?u?ziugil?vgsu?ag?u?l?ggza
?8.838 .3: $539.35 ?n

.Iul?ggibgga??. 

linuobcsg. ig?gc?acg?aagia

Eula?lull?!
Luann snug. c.1922. 
69888 .33 magic tn

 

 


r. auxin-Bl:
5.325 1 . a .Hl
{ruse?o..- 



t. Egasagi?n?a?i?aign?l? 3.33%
1.5 
Eas?gigu?gsg

nog?bg?asg?gglagig
.Eug?ggsg??g

Ll- 

?ugaglnnugr
Euucugss?nkzigig?aigiug

mag?3.: ca ?2.54 .n

 

 

 

anions Slag-ac! inns-n.

 

 


BE gliylg In? gigligg

tau-hch nigh

 

 

 

 

:35- 
il' Hanna-3.8.3.35
I. all!
alanna? Ila-Inn in I (at;
Iain! SE 5.: u? 
no. 5-
Ega?igni?? Earl-?21inrun-n 
rt?ni?gia?i??giilnguoiixh
II. II. -1 .1 ill-lull! I 32:93:: a .
. ?Pg-agid?gnu?aiusn?u 
El git?: . .
in . 
.

ginEIElI?-a
Eg?gili

a

Sin?33


jig-1E ?nd
Eiliggna

mg?
?nu-Bag."

ugfcial: 
59.5w?


 

an?? ?dune

.hb?EgBia?uBEBE-u?i?uos 5552


93.96.98 Eats-Bub :Io?






5?.55E?831i?ini?


_.n3355.??lenigi?is??uwng?iiat EEG


.
gquaogusnui tag-gag?giiu .
g?sgg?

castings?Ea 33333 EEBEBli?lbg -

a

EBED?gi?bsgi EEIER-EE

isitgllalaig
89.350 input-guilt!
gu??c?u 
Enugn-cnno .Emn. ting-gi?sgig

cum-Emma .r

 

j?

IE
I


i
E5
clan?E
Fall EE 
II
Fill: in
. I





llIIi 


man: can a.
gig}-

op .80 393:
EH 6 Ba 92:8; :w
nun-Elm hing
twinning.? b.5698
Susan its; "no 22.939: 32:33 cogs.)
525.58. Being 333 ?52.8 an 39:25 m3? ?333% no gumt?ag? 3.2m

 

 

 

v" .I Na JD

"?21:73

 

 

fm

35cm; 1..
.w

33.3.3

mugs?Q?b



3.59??

.n

 
 

Bijlage;
2. KnsIInI-amlng

a! beam-Ia
1 Invomansuuc 2- Wm En:

an cranium: Ezcul mm

 

 

D'J-vaDll 9 a II 0943-2012 an. 10d 1'

 



 

 

 

 

 

 

 

1311.595
Eel-3] . 
_.Ill. . II I ll.
88 all. . EB rial-3:35
If Hug . Elan. Eva
alga-Elia}; col Ila
ginil?iga 3: 9.35.3
Egiigla 
gig-53.325: gaugigiaa
anion ?dd ggigll?
EEO-digging a agilaii
in. ?25.11 . 83:33 N.-
Ital nil-53.933230 .
53' Eula-58:52 in. 1.531.:
Inn! Rio 7 3:313:56
52.3! .31.:
?3.51; an 8.13

hiligga en sign-lag: 
53.3333)
33333 

1.538598. .u

r: 35132385
.ll ail-.53.: . 
34:th agile??a? -
all. can git-.5
.3: 5-H Inga?.13
5.8 
Baa?153555.938. at ?33.50
gliigsu?i 
gig-luau..le .ii?iu?: 
nah-.523 ESE-iiggii

.3155 Wu.
lasiunu?cunu
ill [Iran?gig. clin- ale?lo:
nail! all. email 335.. gaBEIu
Egl?flggeialigligg .Ilal 
hn .8. 1:3
gluta?viitli?sfaigg?yglx
5555 ?nial?Egon {Elsie?I! Eu

 
 

 

rr9nmo? x5> ern



 

 

51.51%
:8 gins-.88 .
BE 
tuna i .
I51 go 

.99 IEE?iua?aan

E?ggiga?i
Sana. gi?bvuec?a?i?u?u 

Elan. n.

is. late-u: ..

uni pica??nlnuu .
inlays-58:6:
van. REID

rYEBnquDIIE-?nuis giggiighf
3-3 as! elf-.552 

?git-sill; an.
arqnmaoam an; 

:55 "1.32.3 a?EgEEj?uf

Bitch n?w 
I 

 



 

 

iatgag? as

 

 

Eggiltl'llon

Eli: 3:




 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

E?gtgg?ilc?uc?c?lgi?u?uui?u
.uwunnEF-BHB
gagge?ql??cggi?e?gcu?gEEs-ag?o 
wen-nmoonuwaEganco 5d 
ih .Ir- 
gvggi?g?lg?u?l?bsgia? 
Eagb?ia?gx 


.g?g
?grc?ni Egii??gin?og?i i a noggin
man 83 9.33330 
can civic 9am

agha?a?iig?xi?uiuiggc?isiagua


gg?litg?uig . igliilgiligiai?zc?
ael?u?oQiS 

El?n-Eat! 1! 5E - . 9999 '55
5 ?gnnag?sgiaiginag
gmuo? gaping Bail

.3 
ES, mange?8% 1533 0 Wm



ignizggii?uluat
gagsfiisg?gicgurgauizd Eglggiggssiyluiic?
ill-in! i
H?i?lliggugg?ggiih
samenessgcinnegco ma ignl I like .1 b.1325
ggiig .5ilu:

 

gun?ggirgcuu?s?giguu?plhig?ul a 

 

 




'Ei??gglgiglgtigs?

"can?

 
 

anon-.0 mo

 

EEBgniggu?egn-?sbu HI 3?33!?ng

n.2uu .n mtg-5:33: .N

 

53 up If 'm mama-m 5! ID 12 [It?ll-ID GU

 

Mud aim-m :uz
mama's L'v
?dummy, 1.-

 

23.5.3

 
  

when" a

tarragms

 

 



m.

I 

gulp-?t mi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

APB 2014

Paleizon

- Paleis Huis ten Bosch en Paleis Noordeinde zijn rijksmonument.
eigendom van de overheid en zijn door de wetgever ter
besohlkking gesteld aan het Staatshoofd als werk- en woonpaleis.

Huls ten Bosch heeft naast de woonfunotie ook een
representatieve functie voor onder meet of?oi?ie ontvangsten en
bijeenkomsten.

- Het overgrote deei van de kosten zou ook moeten worden gemaakt
indien Konlng en Koningin en hun gezin nlet zouden verhuizen.

- Het is een monument en daarom ls het van belang dat het goed
onderhouden wordt. ook voor de volgende generaties.

- Inzioht in de uitgaven aan palelzen (Noordeinde. Huis ten Bosch.
Paleis op de Dam) wordt gegeven via de Begroting van 
zoals ook het gevai is bij andere overheidsgebouwen.

- De drie paieizen samen kosten ongeveer 15 rniljoen euro perjaar.
Daamaast vinden er investeringen pleats. v99 Huis ten Bosch

F..-

_zo'n 35 rniljoen euro.E A

0&A?s
1. Algemeen

Is het passend om in krappo tijdan dergelijke uitgaven
aan paleizen to doen op koston van da belastingbetaler?

- 0nderhoud van dergelijke monumenten is nodig. ook in
economisch minder goede tijden. zoals nu. Los van het gebmik
moeten de panden onderhouden worden.

- Paieis Noordeinde en Huist ten Bosch zijn elgendom van de
Rijksoverheid on door de wetgever (op basis van Wet ?nancieei
statuut van het KH) ter beschikking gesteld aan het staatshoofd als
werk- en woonpaleis.

. Huis ten Bosch heeft naast de woonfunotie ook een
representatieve functie voor onder meer of?ci?le ontva ngsten en
bijeenkomsten. Het onderhoud van deze monumentale en

representatieve gebouwen is de verantwoordelijkheid van hat
Rijksvastgoedbedrijf (RVB).

 

 . .- urea-'uer. . 

 

2. Huts Bosch

Wat wordt badoeld met ?voldoet niet maar aan da eisen van daze
tijd??

De technische installaties zijn meer dan 30 jaar and en aan het einde
van hun technische levensduur. Daarnaasl is onderhoud nodig aan
gevels, daken en binnenwerk in beide vieugels en aan het terrain en
{evens moet er asbest warden venNijderd. Daarbij wordt de
infrastructuur en de inrichting aan de eisen van de huidige tijd
aangepast. Kijk zelf eens in een huis waar 30 jaar niks aan veranderd
is: dan zie je dat modemisering van de lnrichting niet gek is.

 

Wat zijn de kosten van de renovatie van th7

- Vooralsnog wordt rekening gehouden met een bedrag van ?35
mln.

Waar warden deze uitgaven opgevangen??

- De uitgaven warden opgevangen binnen de Rijksbegroting. in het
bijzonder de begroting van 

Wanneer start de verbouwing van Hoe Iang gaat hat duren?

a In de periods van november tot en met februari zal he! asbest uit
het paleis worden verwijderd. Daama start de renovatie. In het
eerste kwartaal van het volgende jaar komt een planning
beschikbaar met de doorlooptijd van het gehele project.

 

memo

   

Inf; van Binnenlandse Zaken en
{1312?} Koninh'l?srelaties

chow. Mod?! Economst
Zahara


Cummn


1?1

um
15 ftbnurl 1014

Huls - paiels Huis ten Bosch

Aanlelding

De Konlng en zijn gezin zullen te zijnertijd naar paleis Huis ten Bosch ver-
hulzen. Daze huisvestingsbeweglng vloeit voort uit de abdlcatie van konln~
gin Beatrix en de 0pvolging door koning Wittem-Alexander. In de media is al
gecommunlceerd over de op aanstaande 

In Huis ten Bosch ls sinds de betrekking van het pand door koningln Beatrix
decennla la ng nlet geinvestee rd. Dat maakt dat er op dit moment sprake ls
van verouderde lnstallaties en mogelijk materiaalgebruik dat
nlet meervoldoet aan de huldlge eisen (asbest). Daarom Is een totale ver-
noodzakelijk voordat de Koning en ziln gezin Huls ten
Bosch zullen betrekken.

Medio 2014 rondt de het voorbereldend onderzoek naar de status van
het pand af. Dan zal ook de ordegrootte van de benodigde investerlngen in
kaart kunnen warden gehracht.

Het is van belang dat er - vooruitlopend op de daadwerkelljke aanvang van
de renovatle aan het paleis - een ambte?jke afspraak ls tussen BZK en Fi-
nanci?n ovar do ?nancien'ng die voor deze investerlng nodlg is
.en-hebben op 14 maart een gesprek over de uitvoering van de 
begroting 2014 en de van de begrotlng 2015. De investe
voor Huis ten Bosch dan nag niet bekend zijn, maar idealiter
wordt gesprek wel benut om tot ambtelijke overeenstemming over de
?nancierlng te komen.

Historie en uiuangspunten huisvesting Huis

Op grand van de Wet Financieel Statuut Huis worden
door de Staat drle staatspaleizen aan de Konlng ter gesteld:
Huis ten Bosch, Paleis Noordelnde en net Palels op de Dam.

In de ls vastgelegd dat de Staat verantwoordelljk ls voor de huisves
ting en dat alle kosten voor rekenlng van de Staat komen, behoudens die
voorzieningen die duldelljk als priv? zijn aan te merken. De objecten wor-
den om niet tar gesteld.

De minister voor Wonen en is verantwoordelijk voor de tethe-
schikkingstelling van de StaatSpaleizen. de Rijksgebouwendlenst treedt op

ladnalvana

Baum

als eigenaar. De taakverdeling tussen de elgenaar en gehruiker, De Dienst
15 fallow-l zou

van het Kaninkiijk Huis (DKHL is geregeld valgens voamaemde wet
Huisvesh'ngskosten voor de Koning die uit Investen'ngen be-
treffen prablematiek en geen prablematiek van de (toevallige)
minister op wiens begroting de pasten zijn gestald. Er is hiervoor. anders
dan vaor regulier anderhoud, seen vrij beschikbaar budget op de begroting
van BZK.

Budget vaar huisvesting vaarde Koning wardt geciaimd1 en via de leenfaclv
liteit ge?nancierd. Uitvoering vindt pleats analaag aan het rijkshuisvestings-
stelsel De uit de Iening vaortvloeiende gebruiksvergoeding (rente en af-
moet budgettair warden afgedekt en worden apgenomen in de
Rasverplichtingen-begroting via het zogenoemde inputartikel op de 
begroting).

Casus Huis ten Bosch

Iedere nieuwe regeerperiode van een Koning vergt een investering in de
renavatie van zijn taeitomstige woonpaleis om dit weer op het niveau van

de eisen van de huidige tijd te Immen?
?De Iaatste grote renavatie, los van de

Oranlezaal, In Huis ten Bosch is ca. BSJaar geleden.

De kosten voor de benodigde renavatie van Huis ten Bosch zijn nag niet
vastgesteid orndat de omvang van het project nag niet bekend is. Near deze
amvang wardt momenteel studie verricht door de Rad. Rand iuni is er meer
duidelijkheld averde kasten. Duideiljk is al wel dat alie technische Installa-
ties, die veelal aan het elnd of voorhij hun levensduur 2ijn, ver-
vangen zullen moeten warden (Zie de bijlage vaar een vaarlopig inzicht in
de benodigde vervangingenl.

Ervaringen uit het verleden met Paleis Saestdijk en het Palels voor de renovatie aan Huis ten Bosch rekening maet warden ge
hauden met een miljaeneninvesterlng.

Huis ten Bosch heeft de status van monument. Door deze status vergt de
verbouwing extra zargvoidigheid en ken het paleis niet 0p de meest doelo
matige wipe gerenaveerd warden. De status vereist namelijk 
heid en lnstandhoudlng van alle historische eiementen.

2

Financiering en effect op de leksbegratlng

Financiering voor huisvesting van de Kaning loapt conform de gemaakte af
spraak uit 2010 via de leenfaciliteit. Hieru?rt resulteert een jaariljkse ge-
bruiksvergaeding die doar generale middalenverstrekking gedekt moet
warden.

Het effect op de rijksbegrating wardt zichtbaar in de vorrn van de gebruiks-
vergoeding (rente en a?assing). in de markt is de factor 1:10 gehruikelijk

 

Conform afspraken tussen an uit 2010 rand de lnput?nan-

clerlng.

Million!

voor de verhouding tussen Inuestering en jaarlijkse huurkosten. Media dit
jaar kan de jaarlijkse gebruiksvergoeding warden lngeschat. deze is nodig
vanaf 2017?.

 

Datum
25 kher 1014

Paplu 31ml

Bljiage my 
De Iaatste renavatie van paleis Huis ten Bosch vond eind jaren '70 pleats ten be-

hoeve van de lnhuizing van taen malig Beatrix. 2
_De afgelopen (bljna) 35 jaaris net paleis door de Rad onderhouden,

maar zijn er geen renovaties geweest.



Momenteel wordt door de onderzocht wat er precles aan renovatie moet ge-
beuren. Injuni verwacht de daar goed zicht op te hebben ?ncl. betrouwbare
cljfers). De daelstell?mg is het palels voor de komende regeerpedode van de Koning
weer geschikt te maken voor nieuwe bewoning. Voor nu is het kwalitatieve beeld
dat in leder geval:

- Alle technische installaties en bekabelingen (klimaat, sanitair. elektra, be-
veiliging, keuken, transport) vervangen moeten worden;

- Dak en gevel, waar nodig, gerestaureerd moeten warden;

- De bilgebouwen, waar nodlg, gerenoveerd moeten warden;

- Waar aanwezlg, asbest moet warden;

- Beschermende maatregelen genomen moeten warden;

- Bouwkundige restauraties binnen moeten plaats vinden als gevolg van ult-
voeren vervanging technische installaties.

- Bouwkundige afwerking (kunst, kroonluchte rs, schouwen etc.) ultvaeren;

- lnrichting stoffering aangepakt moeten warden;

- Tuinhe?nrichtinglbestrating ultgevoerd moet warden.

Imman-

Rijksgebo uwendienst
Ministerie van Binnenlandse Zaken en
Konfnhijksrelaries

 

DEPARTEMEHTML VERTROUWEUJK Mlmabouwandlanst

Vastgoed
Intern overleg 3 maart mmawmm



*1


Datum
I man! 2014

0 Eerste Defenan budget project Huls ten Bosch ten
behaeve van de start van het clalmtraject
a?een voor intern gebruik)

Earsta kostan renovatle Hula ten Bosch tan behoave van start
claimtrajact

Geschat en kijkend naar referentles; Investeringskosten incluslef alle bijkomende
kosten en -mln tot -rnln. 3

Aangenornen per m2 bvo

Huls ten Bosch tot voor de vleugels 3
tot voor het mlddendeel 3

mm

HubErtus

Noordelnde
Het Loo
KPA

Six

 

De voormallge VROM hoofdzetel-tot?( nog controleren up 3
julstheId)

Karaktar van het project

De werktuigbouwkundige- en lnstallatles zijn zo'n 35 jaar and
en aan het einde van hun Ievensduur( 15 en 25 jaar) Naar
zullen alle lnstallatles meeten warden vervangen. de bekabelingen,
de cv- de en he: Dat brengt een golf
aan bouwkundlge met zich mee aan wanden, vloeren en
plafonds.

Paglna 1 van 4

DEPARTEHENTML vanrnouwnwu Human?:de
Vastde
Assatmanagement

Datum
Verder zijn er onderhoudswerken noodzakelljk aan de van het paiels. 1 mm, 20"

De geWenste functionele verbeterlngen In de woonvleugel omvatten In hoofdzaak
een beperkte bouwkundlge herindeling.

De min 1
meet warden aan esttwee vleugels semen circa 4250 m2, mlddendeel circa 2000 m2, totaal
6250 m2 

Voor de vleugels gemkend met een bandbreedte van tot 3
Voor het mlddendeel gerekend met een bandbreedte van tot 3
Voor de werken bulten het palels stelposten aangenomen van (Imln en 6. 3



Kosten van de belde vleugeis totaal bandbreedte tot rnln. 3

 

Kosten van het gehele complex bandbreedte 6 tot (2 mln. 3


- Wassenaarvleugel E. E- 3

Haagse vleugel

- Mlddendeel Oranjezaal E. E. 3

- Pieter posthuls 1

- Pieter posthuis 2

I

I

. Bilgebouwen

- bestratlng

. Tennisbaan

In 1:21th
met veel onbekenden 3

 

Paglna 2 van 0

DIPARTEHENTML VERTRDUWELUK 

Vaslgued
Assetmanaaemcnt
om

maken 1 man: 2014

- Onderhoud

Functionele wensen gebruikers
Bevailiging rekenlng 
Duurzaarnheld

Stoffering



manning
2014. Buuwperiode 2 a 3 jaren



Demontage

Handhaven kilmaatcondities tljdens bouw
?jdeiijke handhavlng keuken tljdens bouw

Beschermende maatregelen

Asbestverwijdedng

Restauratle dak en gevels

Functionele 

Bouwkundige restauraUe blnnen

Vervangen Installatles kllmaat, sanitalr, elektra, keuken,
transport)

10. Bouwkundige afwerking, kunst, kroonluchters, schouwen enz)
11. stoffering



minisxgr van 29 ianua?

 

LPaleis Hula ten Bosch

De vleugels van het paleis In de jaren ?70 gerenoveerd. Het mlddendeei
(corps de Iogls, Oranjezaal) ls elnd jaren ?90 gerenoveerd. Het 
bestaat In hoofdzaak uit de Oranjezaai an is in een goede staat.

De lnstallaties grotendeels aan het etnde van hun 
levensduur. Er zijn eEn aantal gebrekeu aan de daken en de
gevels. Het lnterieur veroudert de Iaatste jaren In toenemende mate. De
verblijfsrulmten en de badkarners zijn gedateerd. De woonvleugel ls onhandlg
Ingedeeld en de verkeersmirnten ontberen privacy.

Het Is echter nlet :0 dat hler sprake is van een verwaarioosd palels. Alias
functioneert en mankementen direct verholpen.

De 

DEPAITIMENTML Paglna 3 van 4

 

 Rumlbauwandlanst
Vastqocd
Assetmananamant

QEROZEIT heeft een randgang gemaaktl 

door het alels en werkt momenteei aan een pragramma van elsen. Daarnaast Is an?
evraa am als architect te treden.? 1
1

0m enlg gevael te van de kasten van een gehele renavatle van de beide
vleugels Is inschatting gemaakt met kengetallen, dle verkregen ult de

renavatie van het interleur van het Kaninklijk Palels Amsterdam.

De geschatte renovatlekasten van de vleugels Iapen ulteen van tat C. 3
mln. Eventuele kosten aan het mlddendeel nlet meegenamen. Oak

sin en en anderhaud aan de abauwen 2! nlet erekend.

      
    

In totaai maeten de renavatlekasten van het complex Huls ten Bosch
naar huldig geschat warden op ca .mln tot I mln. Hlervan kan clrca 3
I gedekt warden vanult het Pianmatig Onderhoud bl] de RUB la. Het 3
restant ad C'mln, bl] de variant van EImln, zai het ministede van 3
Financi?n geclalmd maeten gaan warden als anderdeel van de komende


Ter aankandiging Is een passage apgenamen In de van het
La. voor de 2014. Rand de zamer van 2014
Is een meer concrete raman van de renovatlekasten bescharbaar.

Met Financl?n Is In 2010 afgespraken dat lnvesteringen In palelzen generaal

warden geclaimd. een Investerlng van .mln vla de leenfacliitelt meet 3
gedacht warden aan een gebrulksvergoedlng van circa Cl mln. 3

VIRWOUWELIJK Paglna 0 van 4

 

DJNFIDINTIEEL
Minister Blak

nota

Huls ten Bosch

 

Alduon SGIDG

Aanleidlng

Her werkt momenteel aan een plan voor het maken
van palels Huls ten Bosch voor lene Majatelt de Kanlng en gezln. De
functionele wensan van de Konan warden In het pian opgenomen met de
noodzakelljke 

Beslispuntan
- Geen. De nota Is ter lnformatle stand van zaken.

Kempuntan
- Paleis ?uls ten Bosch Is In de aren '70 erenoveerd

 

 







 

CONFIDENTIEIL
Dg 

paleizen stand van zaken jull 2014

Akkuntd 55106

Aanlelding
hebt op 14 juli een gesprek met ZMK en HMK.


- De nota ls ter Informatie.

Kampantan
1. De 3 staampalelzen


3. ijgct Huls ten Bosch

 



MV r? mwa? r-r- - 

leluvutgnadbidrm

Canning-noon
Heudlnk

Datum
a lull 20 14

Fauna I van 11

 CDNFIDENTIIEL 

Datum
1. De 3 staatspalaizan 3 10"
Op grand van de Wet Hnandeel Statuut Huls warden door de Staat aan
de Kanlng 3 staatSpaIeizen ter gesteld :Huls ten Bosch, campiex
Palels Naardelnde en het Kanlnkujk Palels Amsterdam.

Het hee? de voor de
van de abjecten, amdat deze 3 palelzen tot de
vastgaedportefeulile van het RUB beharen.

Het begn'p ?Ter Is nlet nader ultgewerkt in de wet, maar ls op
basls van de hlstarIe en huldlge In grate mate met
?turn key'. Wat lnhaudt dat alle, aak maar aan de en het
gebrulk gerelateerde kasten zaals staffering, wandbekiedlng, kraanluchters e.d.
voor rekening van de Staat kamen.

Er Is geen ?huurcantract' af een document met een afbakenlng van
verantwoardelijkheden.

De voor dc Kaning prablematiek en nlet dle van
de ap wlens begrating de posten gestald zljn. Er Is geen vrij
budget, anders dan vaar regulier onderhaud, op de begratlng van
BZK hlervoar.

voor de Kanan word: In princlpe vla de leenfacilitelt ge?nanclerd en
analaag aan het ultgevaerd. De ult de Ienlng
voartvlaelende gebrulksvergaeding maet ulteindelljk budgettair afgedekt warden.

 

CONFIDRITIIL 2 van 

pan?Datum
8 jull 20M

 

3. Project Hui: tan Bosch

Het palels is de afgelopen regeerperlode normaal onderhouden. Er hebben na het
grunt underhoud In 1980 en 1981 geen grate 
plaatsgevonden. Is een grout deel van de Installatles over het elnde van
hun levensdpur heen.

Huis ten Bosch Is voorafgaqnd aan de van (toen) Beatrix
elnd jaren ?70 aange'past aan permanent woongebrulk. De 
daarvan bedroegen teen, omgerekend naar huldig prlj5pell, circa 32 min. Het
palels Is fUnctioneei en gedamerd en angt oak als zodanig. 20
Is bljvoorbeeld de Indellng mt het n?gpunt van privacy voor de Koning
en gezin, voldoen de gev?lliglng'smaau'egelen nlet r'nee'r aari 6e elsen
en zijn da Iogeervertrekke'n V?r?udErd. Enkele voorbeelcjen dle Iaten zl?'n zljn:
ongeaard elektrisch in het hele palels, aanwezl?held van a??best, g'ebmlk van
ijzeren dle dborroesten, houtrot In de dakconstructle en enkele
dak Iekkages, etc.

 

SIMMIHIIH Pagina 3 van 11

 

DEPARTEMIHTML VERTROUWELUK
Datum
juh 20?

?RHth

Startnotlue PPS Huis ten Bosph:
we! of geen DBFMO-ultvoerlng

Aiknald 



Palels Huls ten Bosch is 35 jaar geleden voor het laatst gerenoveerd.
Het Is lnmiddels func?oneel en edateerd en 00 took ats zodanig.

    
    

Gezlen het felt dat de Investeringsom boven de 6 25 ligt. zoo in pe een
Publlc?Prlvate Comparator (PFC) moeten warden Lu'tgevoerd om te bepnlen of de
verbouwing In kan warden uitgevoerd. Indlen er achter op
voorhand overweglngen Iljken te om nfet voor DBFMO te klezen, kan besloten
worden af te zlen van het uitvoeren van een PPC. Belde - het nlet
ultvoeren van een PPC en het nlet als DBFMO-project ulrvoeren van de
verbouwing - komen In deze nota aan de orde.

Baslispunten

De stuurgroep PPC wordt gevraagd te beslulten dat:

1. on basis van de hlemnder genoemde overweglngen, DBFMO nlet de meest
ge?lgende contractvorm ls voor het project;

2. op grand van het besluit ad 1, er geen PPC hoeft t2 warden ultgevoem.

 

Design Build Fauna Maintain Oparlhe, can gmugreende H?tbll all: Ispectan van het 
(unmorp. noun. Mind-?ag. under?oor], catermg e1: aan mnmum vunr Inn langu- purion (weak 20
jaar of mar) warden wound.

VENOM Paglna I van 3

DEPARTEHENTAAI. VERTROUWELIJK

Datum
201?!

Overwegingen Kanmark

 

Condusla en advles

Alias afwegend, Wordt geconcludeerd dat het contracteren van de renovatle van
Huls door I DBFMO niet de aan ew en contractsvonn is.

   
 
 
   

Het ultvoeren van een PFC wordt dan ook nlet
zinvol geacht

VERTROUWELDK Pagina 2 van 3

DBPIRTBMENTML VERTROUWELUK

Datum
I lull 2am

Remnant
Hat constituu?oneel kader
In de Wet Hnancieei Statuut Huls is vastgeiegd dat Paieis
Noordelnde, Paleis Huls ten Busch en het Palels op de Dam aan de Konan tot
gebruik ter warden gesteld. Tevens Is vastgelegd dat bij 
Besluit aan de Konan ten laste van het Rijk tijdelijk andere woon- en
tot gebrulk ter kunnen Worden gestetd.

DEPARTEMENTML Paglna 3 van 3



 

Min [Starla van Binnenlandse Zaken an
. Koninh?csmlaties
Wmuedbedr?f
Minister voor Wonen en leksdienst 5 Dnmm?n?
Datum
In:an
Verbouwlng Huls ten Bosch nlet In DBFMo-ultvnerlng

Iran! dimmur
I



Met deze nota Informeer lk dat de op handen verbauwlng van Huls ten
Bosch met In zal warden ultgevoerd. De daartoe aangewezen
stuurgroep heeft dit besloten door in te stem men met de In bljgevoegde
nota voorgestelde . De stuurgroep PPC (Public-Private Comparator)
Is In het leven geroepen om lnterdepartementaal namens betrokken Ministers te
beslulten of een project grater dan 25 min a! dam niet In wordt
ulbgevoerd. In een Publlc Private Comparator wordt de eventuele meerwaarde van
DBFMO t.o.v. tradih?onele ultvoering onderzocht.

De Stuu rue bestaat uit dne deelnemers:

 
 
  

ksvast 
van Financl?n; I

 
 

- Gemandateerd vertegenwoordlger van de klant,
.Dlenst Huls.

 

Pm! BRJBO

Paglna I van 1

 

Berekening Investeringskosten verbouwing HTB

Knstensoart Bedrag 

Bouwkosten B, en 
Demontage
en herstel na asbestevemijderlng
Dak- en geveirenovatle
Hautrot en ongedlertebestrijding
Niel: gebuuwgebonden hasten, waarander opslag,
bouwbureau, energlekusten, Mockups etc.

Eerste 
Sta?erlng
10. 
I11. sunrng aouwsom 35 

pw+wwr

any!?

12. kunstregellng

13. Onvoonlen an marge tegenvallende aanbestedlng
14. subtotnal bouwkosten

15. Advleskusten

16. ETW

iegs
18. bouwrente leenfacllitelt

19. 89d Incl nazorg 5 jaar

 

20. Totaal I: 35.000.000

Napalm:

 


 

Prawn-turn Hui
Hajmnummu 1039!
Gabamfunclle
Opdrumgnm .
Opstekr

4 M14

Gradinmn


unwrap mnicn
Own? glam?mun

Mann laannlmilmsaml

low/mum 

ertwl?undhl manna; Email: Mich


Uh In 

law- an lam! manlu?nun

Vau- Imkh?n;




?2111de
hmomn
Onderhaud undo
Inw?undlg 

H?m?al? [lam 

llama: luau-n
Quadrant?

lamenu'

Momma my: 

Ma l?dtm a: bow
Hoffman lluul

lamMIIm-Ien'

Md wu?h?q?wm?
Vnmbu?dngs- ea maul-Junosun

antennae lunl?l [tomb-luau]
uunnderuou
Trot-31mm

Mlii??

my Mg 

uagg ignkn'grd mnbouw

magma-mm per [crude-eatdl

Grand [Ind pain-ml

Cam

Aft-nun:

Inbnuw




It?:

hmudnm
at! BM I m: 6V0

Fauculrma: hawks! qennr
lurl MNMIMI

Hannah nndahaud I ml NO
Baum: autumnal/ml IUD

lawn. mun
limit-min: in:
Me! Mimi?: Jim

?mcl me! bah?

mug: rulmm

 




 

Dummuntmr -

Sana: -
Postcode um
Plan nun 
Inns ?Gwyn-white 5 mu m!

Tomi loam-I

 

lemming Rad 

Men

 



mm In um
an 
Oral-mu 48 
9615"
Madam
Wanner en 0062mm 
I?d-clam (mute van a 
ECA. Immanuel. dim I: ?hum. IW. vs}


tuh- en rest-urine levies
?Mes

Mulch:

[Ind Mauve-um)

bounplnu

speckle mama-15m

 

  

leksgebouwendienst
Ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties

rename; KUWuwendlonst

Vastnned
Dlrecteur Vastgoed Asswnanagement

Conuetpnnaon
I

T?l


18 earl 2011

w. an
a Budget voor anderzoek Paleis Huls ten Bosch 

Akkuord 55 06 Pam! Penal



De werktulgbouwkundlge- en Installatles van het palels Huls ten
Bosch aan het elnde van hun levensduur. Daarnaast ls er groot
onderhoud noodzakelmc aan de gevels en de daken van het palels. De staat van
het lnterleur ls zeer wlsselend, maar met name In de vleugels van het palels is de
noodzaak van groot onderhoud evldent. Bovendlen ls bekend dat op gebled van
het palels, ook al stelt de monumentale waarde daaraan
veel better zou kunnen len. Hare Majesteit de ls al jaren
zeer terughuudend als het gaat om onderhoud of aanpassingen aan het palels
Huls ten Bosch

Alhoewel er nog geen voor zljn, moet wel nu al met een ahdlcatle
van Hare Majestelt de rekenlng gehouden warden. nlet alleen omdat
aangenomen mag warden dat de dan aantredende Konan zal wensen dat er
functlonele zullen worden ultgevoerd om het palels te
maken voor hem en gezln, maar vooral ook omdat dan aan de hiervoor
aangedulde tekortltomingen net nodlge moat warden gedaan

Voorafgaand aan het maken van een plan voor het ult voeren undemoud en
eventuele aan het Interleur en het exterleur van het palels ls het
noodzakelljk om een onderzoek ult te voeren en een
waardestelilng op te stellen Zo'n onderzoek kost veel . Het
l5 daarom van belang om dat onderzoek nu al te starten.

In met het Atelier van de lelcsboUWmeester ls al een
gedaan om te ln nut en noodzaak en in de omvang
van het ult te voeren onderzoek. Het resultaat hlervan ls
vastgelegd in het programme onderzoek Palels Huls ten Bosch van
10 april 2012.

Het betreft een aerate onderzoek. Amanke?jk van de resultaten daarvan zal ln
een later stadlum een vervolg moeten worden gegeven. dat zou heel besehelden
kunnen zler of op bepaalde aspecten en onderdelen of meer omvattend.

STAATSOEH EIM CONFIDENTIBEI. Rumobmondlonst

Datum
Daarover valt zonder dit eerste onderzoek en zonder een vermoedelljke 3'3 
dle ult ta voeren plannen te timer zulEen gaan nemen, op dit moment nleu:
te zeggen

l?l

 

Beallspunten



1. Uw om voor het palels Huls ten Bosch een eerste 5L
onderzoek uit te Iaten voeren;

2. Uw lnsternml orn voor dit onderzoek een bedrag ter te
stellen va ten laste van het budget voor beheer 3

In 2012 en_ln 2013). 3

Kernpunten
- De noodzaak van groot onderhoud aan het palels Huls ten Bosch:
- Mogeleke functionele na een 
- onderzoek ls nodig voorafgaand aan het maken van can
plan voor ult ta ?)2an onderhoud en functionele aanpassmgen;
- Benodlgd geraarnd budget- 3

Financ!erlng onderzoeken

1. Hot MT been besloten (note 23 februarl 2011) dat het pro?jtbeglnsel leldend is
voor de toedellng van de kosten van een onderzoek. Hetgeen
inhoudt dat steeds nagegaan wordt waar he: beiang het resultaat Hat Dus-

a als het motlef voor onderzoek wordt Ingegeven door het belang van de
thtende. of nleuwe, gebrulker (oak bu MEF-objecten), dan warden de kosten voor
het andenoek doorberekend aan die gebruiker, cq. ten laste gebracht van het
project.

b) als he: mob?ef voor onderzoek am Is ingegeven door he: beiang van de
zittende. of nleuwe, gebruiker, maar voortvloelt ult de algemene taakopdracht
van de (?nanciean generlek vla Input of opstag). draagt de als
vraagopwerpende omanlsatle de kosten. DI: 15 am. het naval wanneer het een
Inputge?nanclerd monument mung]; hulsvestingsfunctie betreft.

Venom mm- 

STAATSGEH Ell-l CONFIDENTIEEL leksgebouwendlenst

Datum
28 apnl 2012

c) de dlrecteur Vastgoed kan besiuiten om een andere sleutel voor de ?nanciering
te hanteren, als gemotiveerd wordt dat het motIef voor onderzoek een
gecombIneerd belang dIent van gebruiker en Rgd.

2. Dat als de dlrectle Vastgoed, als u'rtvloelsei van de keuze onder 1b en 1c,
kosten moet dragen, deze ten laste worden gebracht van het budget voor
economisch beheer (met een geraamd besiag_hetgeen nadere 3
afsternming behoeft In DR), dan we! ten Iaste komen van het MEF-budget als het
een inputmonument (MEF) betreft. Dat v00r een kostbare 
ontleding vooraf een motivatle veriangd wordt, vanuit het daartoe
opgestelde Plan van Onderzoek, waaruit blijkt dat de kosten van het onderzoek In
een quste verhouding staan met het belang van de onderzoeksvraag en/of met
een te voorziene (doelmatigheidstoets door 

Toelichting

Na haar In 1980 maakte Hare Majestelt de Koningin kenbaar
om In Den Haag te willen wonen en te werken. Het pIan van de toen gaande
renovatie van het paieis aan het Noordelnde is toen aangepast, in die zin dat het
paleis geschikt werd gemaakt als een zogenaamd werkpaieis. De met de renovatIe
van het palels Noordelnde beiaste architect, de heer K. Kruger, kreeg toen ook de
opdracht om Huls ten Bosch te maken voor bewoning door het
staatshoofd. Dat iaatste is zeer sober uitgevoerd. Later zijn er nog weI een aantai
restauraties geweest, waaronder die van de Oranjezaai. Architect Kruger heeft
ongetwijfeld het nodige onderzoek ultgevoerd, maar nlet grondlg. Daar was ook
geen tijd voor. Eris nu geen overzicht van het verrichte onderzoek. Evenmln is
duidelijk waar eventueei materlaal zich en hoe diepgaand het al dan nlet
Is. Het ls lastig om aan te geven wat en hoe dlepgaand wat moet worden
onderzocht. Daarom Is het nodlg dat bronnen en archieven worden verkend ten
einde duideiljkheid te over de beschikbaarheld en de Iocatie van de
beiangrijkste gegevens met betrekking tot de geschledenis van het hoofdgebouw
in de periode vanaf de jaren zeventig. Het accent zal moeten iiggen op de gedane
ingrepen in de vleugels van het hoofdgebouw, In het Corps de Logis en op het
terrein. Het resultaat van deze onderzoeken zal het kader moeten zijn waarbinnen
later nog (eventueel) aanvuliend bouwhistorisch onderzoek zal moeten worden
ultgevoerd. Een programme van onderzoek voor dit aanvullende 
onderzoek is echter pas te schrijven, wanneer tenminste enigszins duldelijk is op
weike onderdeien en aspecten ingrepen zuIIen (kunnen) hebben.

Het bouwhistorisch onderzoek

Het eerste onderzoek zaI hoofdzakelijk zijn op de delen die
het resultaat zijn van de verbouwlng van 1734-1739 van architect Daniel Marot.
In deze periode werd het HuIs ten Bosch met twee vIeugels uitgebreld en

Vastgoed [Assetl? 1

 CONFIDENTIEEL leksgebouwendlenst

Datum
de centraalbouw uit 1645-1650 van architect Pieter Post een 1?3 39'" 2?12

belangrijke Omdat van de zeventiende-eeuwse centraalbouw tijdens de
recente restauratle van ca. tien jaar geleden de beI-etagerulmten reeds uitgebreld
zijn onderzocht zullen van deze periode alleen de ruimten en die
ruimten en gebouwonderdelen worden meegenomen die met de verbouwlng van
1734-1739 een gedaantevemissellng Het bouwhistorisch onderzoek
heeft echter vooral tot doe! om de vleugels uit de bouwperiode van 1734-1739 in
kaart te brengen. Daarvoor dlent vooral de recente verbouwing uit 1977-1930 -
dle tamelljk veel impact heeft gehad op de b0uwkundige structuur en de
originaliteit van de In 1734-1739 toegevoegde vleugels te worden
geanalyseerd. Dit omdat van deze verbouwmg de documentatie bl] de
leksgebouwendienst spaarzaam Is of geheel ontbreekt.

Naast bet in kaart brengen van de oorspronkelljke opzet van de bouwkundige
structuur zal 00k per rulmte de worden onderzocht. Diepgang
en aard van het onderzoek naar de interleurafwerking zal per
ruimte 

Voor de analyse van de oorSpronkelijke opzet, de latere en
restauratles Is tevens een dlepgaand archiefonderzoek van belang. Aansluitend 0p
het archlefonderzoek zal vervolgens getracht worden bouwonderdelen
zoals bljvoorbeeld schcuwen - die tljdens de recente verbouwing werden
- te traceren voor documentatie. Deze documentatle heeft een
tweeledlg doel, namelijk: als onderdeel om de bouw- en gebruiksgeschledenls tn
kaart te brengen en ais onderzoeksgegeven voor de voor eventuele
herplaatsing.

Van belde vleugels zullen van iedere bouwlaag een uitgebreide 
documentatle en opmetlng moeten worden gemaakt, die In plattegronden en
doorsneden worden vastgelegd. Ook Is opmetlng noodzakelljk van de rumten op
de verdleplngen van de centraaIbouw. Daar waar nodlg zal van afzonderiijke
rulrnten de plafond- en nader worden vastgelegd. Een en ander
zal worden ultgewerkt in documentatle- en faseringstekeningen en in rapportages
van de bouw- en gebruiksgeschiedenisVastgoeu lAsseU_ 1

Berekening Startbudget th 2014
apnellerl? 1

Datum: 5-mrt 14

Startbudget Is uebaseerd op alle kosten die naar In 2014 warden gemaakt
Achterllq ende documentan voor van de kosben.
21-2-2014I

  
    
 

17-2-2014 2014
5 V0 (352 HTB
6 Eerste gtobale concep HTB 6.6. 5-2 2014

7 concept werkafs ma 14-0029 d.d. 13-2-2014 
a offerte?dn. 13 februari 2014 I

V0

  
 
   

I'll"!

lntekenen vo. verwerken 
2
(9) 1
Adviseur an it
Constructeur


asbest
onderzoek vervolg



 

aubtntaal

   

Buuwkosten
Dementeren Incl unvoorz (4) 
Asbestsanering Incl onvnurz? 
"(globate Inschowng. 9e: rnet AM,
subtotaal

BTW 21% over bouw- an ontwemkasten


MIA (7)
PM en PD

subtotal

Totaal ta hashdan In 2014

 

mom: 

Mmmu

AMI

Ian mum: 

Fenian mm
Instemming 
Naam guhrulkan alarm; van but Kunlnluljh Hula ?at.

I
HAW Organum.
Hlerbu stamrnen undatgutekenden In mat he: In ultvoerlng nemen van het puma
Nerboven gunnede project 1? 

am

On middekzn vaur cm project tun deals woman blnnen hat annual ?artikel "Kw: m"
Uitvuarlng djhwastgoedbeleld'van de voor Woman en mindlanst '4
Auras Haagsa Bus 10
Project Renewal}: Huls ten Bosch
Projectnummar 10394
Danna/lamtwaagnummar 5447 3768
3
Reeds eerder lngestemd 
Totaie Investe?ng 35 
Opiaverdamm 1 lull 201?
Finandarlng:
Tankste?ende jdnuari 2014 (35 000.000.- lndu?ef
BTW en all: hasten.

Vanult de lecnlacmm? min in ?than met can nebrulksverguedlng vanal' de
opiwanng uanuit hat hulsvesungsbudget paluzan )en ?20 min dunalle aan
vnorzlening Huls tun Busch.

:1

 

Rliksgebouwandienst
Minisren'e Van Binnenlandse Zaken en
 .1 Konink?jksrelaties

  

DEPARTEHEHTML venmouwewu ??Jk??'bwmw??m

vastgoed
Asset Management
Kane Vouihout 7
Posthus 20952
Instemming voorbereiding m5; 3m?;
- . 
Naam gebruuker: Palelzen, Huus ten Bosch

i 
Hierbij stemmen ondergetekenden In met het In voorbereiding nemen van het Burch
hierboven genoemde project. tighten Busch sunbudncl

De middelen voor dit project nlet voorzlen blnnen het artikel "artikel
Ultvoenng de begrotlng voor Wonen en leksdlenst.

Adres Haagse Bus 10
Project Plan van Aanpak
Projectnummer 10394

Offerte/KIantvraagnummer 5789 3768
3
Opleverdatum mediojuni 2014

Financieran eerder Ingestemd me?er_ 3

Nu gevraagd cm in te stemmw Het totaai van de :nstemmingen 3
voor project komt zo op Bedrag ls per direct benodigd om 3
adviseurs mderzoeken te kunnen laten ultvoeren. De resuftaten
hlervan nodlg om een Voorloplg Ontwerp (V0) he kunnen maken.

Kosten voorberelding voor het V0.
Projectmanager

Technische adviseurs

Project ondersteuners

lnhuur externe expertise

Totaal

 

Als deze opdracht een vervolg in een factureren de
kosten nlet afzonderlijk behalve de kosten voor de externe adviserlng. De lnterne
kosten van de voorbereldingen vallen dan onder de van het



Taelichting

Vuor het maken van een V0 voor het aapassen en deeis renoveren van Paleis
Huis ten Bosch ontwe rpen en technische onderzoeken nodig. De
werkzaarnheden hiervoor In volle gang. Externe advlSeLIf?S zullen de komende
maanden de onderweken en ontwerpvoorstellen maken. Medic
september zullen de ontwerpvoOrstellen er Elggen met de kostenrammgen

DEPARTEMENTML VERTROUWELDK a a I

DEFAHTEHENTAAL WRWOUWEUJK


Vanuatu

De omvang van het project I5 dus nu nag nlet bekend. De ?nanciering evenmin Assn! mascara-n!

De over de scope van het project an het budget ls eerst na de

zomer van 2014 te verwachten.

Akkuord Akkoord R.ng Akknord Rgd/

1'

    

 

 

Datum: 11-3-2014 Datum: Datum:
 

Pngma vm 2

DEPARTEWEHTML vanmuuwewx

Rijksgebouwendienst

 

Kanink??melmias

DEPARTEH EHYML VERTRDUWELDK

Instemming voorbereiding 
Naam gebmlker: Paleizan, Huis ten Bosch
MW

Hlerblj stemmen ondergetekenden In met her In nemen van het
hlerboven genoemde project.

De mlddelen voar project zijn nlet voorzlen blnnen he: artlkel ?artikel
Ultvaenng rijksvastgnedbeield'van de begrotlng voor Wonen en 

Adres Haagse Bus 10
Project Pian van Aanpak
Projectnummer 10394
OffertelKlantvraagnumrner 5789 3758
3
Opleverdatum 31 december 201-1

FInanclering

Ontwerpkosten voorloplg ontwerp
Demontage

Asbestsanering

BTW



 

In tutaal bedraagt deze lnvesterlng C- Als daze npdracht een vervotg .5

In een factureren de kosth nlet 
behalve de kosten voor de exteme adviserlng. De lnleme kosten van de
voorbereldingen vallen dan onder de van het



Werkzaamheden voor hat maken van een voarlup nntwerp.

 

Ministerie van Binnenlandse him: an

earder lngestemd met-en? 3

Ig?banwendlenn
and
I Hmnemenl

Woman: 7
ms 10952

I E7. Gunman
.mm

263116110?

1


an
can Bum: 53mm:de

Rijsgebouwmdienst Datum: .-O3-2012
Directie Vast oed

 1

Postbus 20952

2500 52 's-Gravenhage

Betreft: bouwhistorisch onderzoek Paleis Huis ten Bosch te ?s-Gravenhage

Geachte heer- I

Aansluitend het overle met U, 1
an d.d. febr. jl. doe ik hierbij toekomen een

vrijblijvende o?'erte tot het verrichten van een bouwhiston'sch onderzoek van het Paleis Huis
ten Bosch te ?s-Gravenhage.

Het bouwhiston'sch ondelzoek zal hoofdzakelijk gericht zijn op verbouwing van 1734-1739
van architect Daniel Marat. In dezc periode werd het Huis len Bosch met two: vleugels
uitgebreid en de centraalbouw uit 1645-1650 van architect Pieter Post een
belangrijkc wijziging. Dmdat van de zeventiende-eeuwse tijdens de recente
restauratie van ca. tien jaar geleden de bel-etageruimten reeds uitgebrcid zijn ondetzocht
zullen van deze periode alleen de bovenliggande run-nten en die ruimten en
gebouwonderdelen worden mocgenomen die met de verbouwing van [734-1739 een

gedannteverwisseling ondergingen. Als uitgangspunt zal dicnen het Pro a
Bouwhiston'sch Paleis Huts Bosch Den Haag van& 1

Met bouwhistonsch onderzoek hee? een drieledig doel:

I) het in kaart brengen van dc bouwpen'odc van 1734-1739

2) het traceren en in kaart brengen van de vemchcidene wijzigingen en restauratieS.
zoals venneld in het Programma Bouwhistorisch Ondetzoek Paleis Huis ten Bosch
Den Haag

3) de vergaartle bouwhisto?sche kennis inbrengen in de verwachte aanstaande
verbouwingswerkuamheden en het uitvoeren van een aanvullende
bouwhistorische documentatie gedurende deze verhouwing

 

Voor het in kaart brengen van de bouwpcriodc 1734-1739 diam vooral dc recente Verbouwing
uit 1977-1980 - die tamclijk vecl impact hee? gehad Op de structuur en de
originatiteit van de in 1734-1739 toegevoegde vleugels - tc warden Omdat van

deze ingrijpende verbouwin dc documentatie aazzaam is of geheel ontbreekt is
samenwerking methmh die toentertijd betrokken 1
waren bij deze verbouwing, van belang. Deze kennisowrdracht zal geschicden door het o.a.
afnemen van interviews. evt op locatie

Naasl he! in Item brengen van de oorspronkelljke opzet van dc bouwkundlge structuur an!
oak per mimte de interieura?verking warden onderzocht Diepgang en aard van het
ondelzoek naar de interieura?verking zal per mimte verschillen.

Voor de analysering van de oorspronkelijke opzet, de latere wijzigingen en restauraties is
tevens een diepgaand archiefonderzoek van belong en ml in hoofdzaak door mevr.
-uitgevoerd warden. Deze gegevens zullen vervolgens In samenwerking met mevr.

warden gekoppeld aan de bouwhistorische bevindingen. Aansluitend op hat 1
archiefonderzoek zal getrachl warden originele bouwonderdelen zoals
bijvoorbeeld schouwen - die tijdens de recente verbouwrng werden verwijderd - te traceren
voor documentatie. Deze documentn?e hee? een tweeledlg duel. namelijk: als onderdeel om
de bouw- en gebmiksgeschiedenis in kaart te brengen en als onderzoekagegeven voor de
mogelijkheid voor evt herplaatsing.

Voor he! bouwhistorisch onderzoek zullcn de door mij ter 1
besehikking gestelde tekeningen als ondergrond warden gebruikt en ove?ge via he: uit te
voeren archiefondelzoek verkregen werk.

Van beide vleugels zal van iedere bouwlaag een uitgebrex'de bouwhiston'sche documentatie 
opmeting worden gemaakt waarbij de plattegronden en enkele doorsneden warden vastgelegd.
Van de centraalbouw de tweede verdiepingsruimten en de in 1734?1739 toegevoegde en
gewijzigde ruimten. Daar waar nodig zal van afzonderlijke mimten de plafond- en
wandafwerking nader worden vastgelegd.

In het aanvullend bouwhislorisch onderzoek zullen tijdens de verwachte aanstaande
verbouwingswerkzaarrdreden die wordcn vastgelegd die dun tinelijk
zichlbaar zijn.

De uilwerking omvat:
l) Documentatie- en fase?ngstekeningen
2) Rapportage bouw- en gebmiksgachiedenis.

De te verrichte werkzaamheden omvatlen:

l) Bouwhistorische documentatie en oprnetingen ter plaatse
- uur ii- 3

2) Kennisoverdracht K. van den Endc an H. Brouwer:
Imr 6- a

3) Uitwisseling on koppeling onderzoeksgegevens me! he!
archiefonderzoek, in samenwerking met P. van der Heiden
qur 3

4) Traceren en documenlalie van bouwonderdelen:
.?uf 5- 3

5) bouwhistorische gegevens en archiefonderzoek:
.uur 5- 3

6) Aanvullende bouwhistonsehe documenlatie gedurende de
verwachle aanslaande verbouwing: -uur a- 3

 

I-IJ

7) Uitwerkin aanvullende bauwhistansche documentatie:

   

- uur a 3 
3) Bijwonen vergaderingen of het geven van vaardrachten PM. 3
9) Reis? en verblij ?rasten 6
l0) Materiaalkosten 

Tatanl excl. BTW
Vaar het bijwanen van vergadenn en of het geven van vaardrachten zal per vergadering of
voardraeht een vergoeding van warden gerekend (ca..1ur incl. reiskasten en excl 3
BTW.) en apart in rekem?ng warden gebracht Het aantal te wanen vergaderingen of geven
van vaardrachten in nader averleg.

Aanvang en opleven'ng van de apdracht in nader averleg. zulien
Mssenveranuvoardingen over de varderingen van de werkzaamheden enlafbijzandere
bauwhistarische of archivalische vondsten warden afgelegd.

Alle velzamelde bauw- en histarisahe gegevens zullen warden uitgewerkt in can
verslagtegging en bauwhistarische tekeningen. Deze zullen na valtaaiing en gaedkeuring
digitaal (pdf-bestand) warden aangeleverd. Als gedurende het praees beslaten wardt tat het
separaat invaeren van brangegevens in het camputerpragramma 0nderzoeksassistent van de
Rijksgebauwendienst dient rekening gchauden te Warden met extra warkzaan??teden 0p
urendeclaratiebasis

Betalingcandities: in maandclijkse tennijnen.

Omdat sprake is van een zal 013 basis 1Hem werkelijk bestede tijd gedeelareerd
warden.

De afferte hee? een van drie meanden na dagtekening.

Wanneer akkaard gaat met deZe afferte zie ik graag een schriftelijke apdrachtbevestig?ng
tegemaet.

Machten er nag vragen zijn. clan kunt attijd contact apnemen vaar een naden: taelichting
van de werkzaamheden van het bauwhistarisch anderzock en de uitwerking.

Hapende pwsend gain fanneerd te hebben,
Tekent met hoagachting.

3H1

 

leksgobouwondionsl
Dlroctle Vast ood

Lav. 1
IPC 410
Postbus 20952
2500 E2 's-Gravonhago

's-Gravonhago. 18 april 2012

Ondonmorp offorte Historisch 0ndorzook Huts Ion Bosch

Geachle hear. 1

Hlorblj bled Ik aan mijn offorto inzake hel histonsch ondorzoek mot tot paleis
Hula ten Bosch lo 's-Gravonhago.

0p basis van hot Programme ondorzook pofols Hula ton Bosch Den Haag.
opgostold door do hoe?(ade 2012) ban a govraagd hot ondorzook naar 1
do rostausatIo-. ondorhouds- on onlslaansgoschledonis van hol polois lo vorrichton. Hot
documentoron van do volo interventioo on do bouwgoschlodonis hoo? to! deal he!
onderzook mot gogovons lo facililoron

In oorslo Instantio llg! de focus op hot ondelzoek van do Wasoonoaroo (cost) on Haagse
(was!) vlougol. die In do 18"? eeuw aan woorszijdon van hot 17??-oouwso cams do logls
wordon gohouwd. Daarnaasl word! in he! Programme aandachl govraagd voor do invlood
van do aanbouw van do viougols op hol corps do Iogis, voor verbouwingon op do oorslo
verdioplng van hot controls bouwdool on do dio vorbondon lo aan ho! gebouw on
modo tot hot rijksbozll baboon. Tonsiotto word! In not Programme do van do
1ulnon gorolaloord aan do dortlon lntorvon?oporiodon als gosteld.

Do workzaamhedon voor doze opdraohl beslaat voor het groolsto godoollo u?
orohlotondorzook Materiaal voor dil ondorzook is aanwozig In do grolo hoovoolhold
arohioven die zich bovindon In de orchiovon van do leksgobouwondlonsl. hot Nalionaal
Archiof, hot Koninklijk Huioarohiof on Dionsl Koninklijk Huls. hot Gomoenloarchiof Den Haag
on hot archlof van do Rijksdiensl voor hot Cullurool Edgood. Voor hot vorzamolon van
dooumenla?o over do most on Ingrijpondo Inlorvontlo van he! palols In dojaron
zovontig van do vongo oouw. boslaat bovendion do mogolijkhoid to! not vasnoggon van do
oral history gogovons aangaando do rostaurallo. dio toonlortijd nlol schri?olljk zijn
godocumontoord

Do workzaamhodon rond do vraagslolling om zoveoi mogolljk gogovons aangaando do
inlervontios van do dor?on gonoomdo parlodon lo verzamolon on Io ordonon lot eon
ovorzichl van onlstaona-. rostauratio? en ondorhoudogoschledonis van hot paiols Huis ton
Bosch zijn mooilijk In to schanon Do ornvang on do relevantle van hot archiofmaleriaal is
namomk goon vasl gogovon Ik hob doarom oon urenschotting gomaald voor de
vorschillendo workzoamhodon.

 

Werkzaamheden Aanlal uran

 

1. theratuuronderzoek
2 Archlelonderzoek:
leksgebouwendlansl
Natlonaal Archlef
Konlnk?jk Huisarchiaf an Diens! Huls
Gemeenlaarchlef Den Haag
leksdienst voor het Cultureel Erfgoed
3. Interviews oud-medawerkers bureau Kruger
4 Rapportaga
5 enjmlectteam

 

 

 

Totaal

 

De werkzaamhedan lalen moailljk in ean aantal uran vastleggen Ik slel daarom

voor am up uurbasls le declararen. voorlopig to! een maximum van 468 uur. Door Hernalig
en 

lussanujds overleg met opdrachtiever iadviseur leksbouwmeesler
onder begeleidlng van de hear kan da voortgang warden gevolgd en kan I
avenluele aanpassing van he! urental plaalsvinden.

O?erte op basls van uurprlis - voor-uur. 3
Totaal excl. 19% MW - 3

- werkzaamheden vlnden laals vanaf datum opdrachl. In overleg met opdrachlgever
en aa mi 1
hat rapport histodsch onderzoek word! aangeleverd Op CD
declaratie op basis van bestede uren Over de voortgang van da werkzaamheden
vindl overleg plaats

In afwachting van uw rescue.

Hoogachlend

3H1

   

Rilksgebouwendienst
Directle Vast ned
tax.

Postth 20952

2500 [-22 Den Haag

   

Den Haag. 4 april 2012

INZAKE PROGRAMMA BOUWHISTORISCH ONDERZOEK
PALEIS HUIS TEN BOSCH DEN HMG

Geachte heer- 

Hierbl] zend Eh up uw venoek offerte inzake bovengenoemd project betreffende
voorbereidlng onclerzoek leis Huls ten Bosch te Den Haag.

E.e.a. zoals recent met en de Mari adviseur Monumenten. Atelier 1
Ri?tsbonwmeester ward besproken.

Het door mi) te prognmma geek een kader aan waarbinnen het
houwhisturisch on dermal: dient te warden uitgevuerd.

Het accent van het ondemek list op de beide vleugels van het paleis, die in het tvveede
kwart van de 18" eeuw tut stand kwamen. Evenwel behoort he! centrale deel (mldden
17" eeuw) eveneens tot het under-welt.

Het programme zai door de beoogde bouwhistorici als leidraad voor het onderzoek
warden nebrulkt. De offence zullen up genoemd programme gebaseerd zijn.

Ten aanzien van het bovenstaande hebben diverse afsuemmende besprekingen
plantsgevonden.

tijdsbesteding 1a!- uur nodlg ziin. 3

.mr3 _3 6 -3

excl. b.t.w.

Met hoogachting en vriendelijke greet.

 

PALEIS HUIS TEN BOSCH

DEN HAAG

Bouwhistorisch onderzoek
HAAGSE EN WASSENAARSE VLEUGEL

eerste deel

in Opdracht van
Rijksgebouwendienst

Directie Vastgoed
Den Haag

UITVOERING AUTEURS

VOORLOPIGE VERSIE
December 2013

 

 Inleiding

[n dit rapport zijn de beide vleugels van het paleis Huis ten Bosch behandeld. die vanaf I733
tot 1739 gebouwd werden en waarmee het oorspronkelijke, tussen 1645 en 1650 gebouwde
zomerverblijf van Amalia van Solms in het Haagse Bos, aanzienlijk werd uitgebreid. Het
bouwhistorisch onderzoek betreft in principe het gehele paleis. De ingrepen in het gebouw
zijn echter van een verschillend karakter. In het oorspronkelijk l7d?-eeuwse corps de logis of
middengebouw, bevinden zich hoofdzakelijk monumentale, representatieve vertrekken. Door
de tijd heen, zijn deze vertrekken goeddeels intact gebleven en als zodanig zorgvuldig
gerestaureerd. De vleugels, waarin de verblijf- en huishoudelijke functies zijn ondergebracht,
zijn echter veel gevoeliger voor aanpassingen vanwege comfort en gebruikseisen.

Het tweede deel van het onderzoek zal uitgebreider ingaan op de ontstaansgeschiedenis van
het paleis als geheel en de latere verbouwingen. uitbreidingen en moderniseringen. Voorts zal
het paleiscomplex nader worden geduid en zal worden beschreven welke plaats het l7?-
eeuwse bouwwerk en de latere uitbreidingen innemen, gezien in het licht van de Nederlandse
architectuurtraditie.

Het eerste deel van het onderzoek heeft zich zodoende geconcentreerd op de twee
verbouwingen c.q. restauraties die in de jaren vijftig en de tweede helft van de jaren zeventig
van de vorige eeuw hebben plaatsgevonden. Belangrijkste bronnen bij dit onderzoek vormden
de archieven van de het Koninklijk Huisarchief en de Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed en het gebouw zelf. Het onderzoek ter plaatse is in zoverre enigszins
beperkt geweest, omdat ten tijde van het onderzoek het paleis volledig in functie was en
destructief onderzoek niet mogelijk was. De vaststelling van de aanwezigheid van houten
draagconstructies uit de bouwtijd en de aanwezigheid van Iatere, modeme betonnen
zoals deze op de tekeningen in deze rapportage zijn aangegeven, zijn
gebaseerd op waarnemingen ter plaatse en op het bestuderen van de tekeningen a?comstig uit
de archieven Zowel van de restauratie uit de jaren vijftig als van de restauratie uit de jaren
zeventig uit de vorige eeuw, is een redelijk groot bestand aan bestek- en werktekeningen
beschikbaar. Door het ontbreken van goede revisietekeningen is niet in alle gevallen te
achterhalen of de op tekening gezette aanpassingen 00k daadwerkelijk zijn uitgevoerd.
Vergelijking van de tekeningen met het uitgevoerde werk leert namelin dat regelmatig van de
plannen werd afgeweken. Een inhaalslag om het paleis als geheel goed in kaart te brengen is
dus van belang.

Uit archiefonderzoek. dat gericht is 0p de verkenningen naar de 20""eeuwse aanpassingen
van het paleis, is gebleken dat het complex voor de Tweede Wereldoorlog vrij ongeschonden
was en dat de originaliteit van het monument toen nog zeer groot was.

Evenwel was de impact van de oorlogsperiode aanzienlijk en werd het voortbestaan van het
paleis, dat in de kustverdedigingslinie van de Duitse bezetter lag, emstig bedreigd.

Na moeizame onderhandelingen kon de dreigende sloop worden afgewend. Dat gold helaas
niet voor de twee 17d? eeuwse bouwhuizen en enige houten schuren. Van de tuinaanleg voor
het paleis bleef eveneens niets bewaard.

Na de oorlog werd paleis Huis ten Bosch in eerste instantie voor tijdelijke bewoning geschikt
gemaakt. Toen echter bleek dat het complex zich bouwkundig in een zeer onderkomen staat
bevond en dat de brandveiligheid geenszins gegarandeerd kon worden, werd het noodzakelijk
geacht ingrijpender maatregelen te treffen. Bovendien ontbrak elke vorm van comfon omdat
het gebouw feitelijk nooit anders was gebruikt dan als zomerpaleis waarvoor het
oorspronkelijk ook gebouwd werd.

Om het 17m-eeuwse corps de logis en de vleugels geschikt te maken voor
incidentele bewoning door het toenmalige staatshoofd en haar familie. de ontvangst van hoge
gasten en het geven van diners mogelijk te maken, bleken buitengewoon ingrijpende
maatregclen nodig te zijn.

De verbouwing/restauratie die in de jaren vijftig van de vorige eeuw plaatsvond, had
aanzienlijke gevolgcn voor de oorspronkelijke structuur van de vleugels en gelukkig in
mindere mate voor de structuur van het corps de logis. 
De tweede ingreep die in de tweede helft van de jaren zeventig van de vorige eeuw
plaatsvond, had vooral te maken met de verbetering van het wooncomfort en de vervanging
en modernisering van technische installaties. Deze werkzaamheden hielden verbancl met de
aanstaande bewoning van kroonprinses Beatrix. die haar moeder in 1980 opvolgde als
staatshoofd, en die het paleis in 198  met haar gezin betrok. Feitelijk werd het paleis daarmee
voor het eerst in zijn bestaansgeschiedenis pennanent bewoond.

3-.

De ontstaansgeschiedenis van paleis Huis ten Bosch begint omstreeks het midden van l7dc 
eeuw wanneer de Grafelijkheid van Holland aan Amalia van Solms, echtgenote van

stadhouder Frederik Hendrik. een terrein aan de oostzijde van het ?Haagsche Bosch? ter

beschikking stelt om een zomerverblijf te laten bouwen. Het huis dat tussen 1645 en 1650 I
naar ontwerp van Pieter Post werd gebouwd, bestond uit een grate centraie zaal met aan

weerszijden appartementen.

Het sobere classicistische bouwwerk met drie bouwlagen en een kap sloot geheel aan bij de

mode van die tijd en het wonen in de gecultiveerde natuur. Na het overlijden van Frederik

Hendrik in 1647, toen de bouw van het huis nog niet voltooid was, besloot Amalia de wanden

van de grote zaal geheel van schilderingen te laten voorzien met allegorie?n op de

heldendaden van haar overleden echtgenoot. De naam van deze inmiddels beroemde zaal

werd aanvankelijk gebruikt als aanduiding voor het huis als geheel; namelin de ?Sac! van

Oranje?. De benaming ?Huys in ?t Bosch? en ?Huis ten Bosch? komen pas later in gebruik.

Na eerdere kleinschalige aanpassingen en modemiseringen aan het einde van de eeuw

wanneer stadhouder Willem het huis gebruikt, worden in de jaren dertig van de 18dc eeuw

in opdracht van stadhouder Willem 1V plannen ontwilckeld om het 17d? eeuwse buitenhuis van

twee vleugels te voorzien en als zodanig te verbouwen tot een modern. representatief

zomerpaleis dat als passend werd geacht bij de status van nieuwe stadhouder. die in 1734 was

gehuwd met de Engelse koningsdochter Anna van Hannover.

 

De ontwerpen van de schuin naar voren geplaatste vleugels die door middel van een
binnenpaviljoen aansloten op het bestaande 17"? eeuwse bouwwerk, werden vervaardigd door
Daniel Marot. Op de binnenpaviljoens sloten tussenvleugels aan met rechthoekige
eindpaviljoens.

Tegelijkertijd met de nieuwbouw van de vleugels werd het bestaande geb0uw zowel van
binnen als van buiten gemoderniseerd zodat een geheel ontstond. De Oranjezaal bleef,
behoudens het wijzigen van de schouw echter geheel ongemoeid.

De vleugels Ieverden op de begane grand een forse vergroting van het aanta] dienstruimten en
in de westelijke vleugel werden. 20 black uit recent archief onderzoek, zeer uitgebreide
keukens, waterkelders en provisiekelders aangelegd.

Op de bel-etage gaven de vleugels een uitbreiding van het aantal woon- en
ontvangswenrekken. Het barokke ontwerp van Dani?l Marot was uitermate doordacht en
volledig ingedeeld. Het (onuitgevoerde) tuinontwerp van Marot met daarin dc
plattegrond van de hoofdverdieping van het paleis geeft een gedetailleerd beeld van het
imposante geheel.

Hoewel de bouw in 1739 werd voltooid werd de en aankleding van de
binnenruimten nog enige decennia verder voortgezet. De voegtijdige dood van Willem IV in
1751 maakte echter een einde aan de bouwcampagne en veel plannen bleven hierdoor
onuitgevoerd. In een anonieme reisbeschrijving uit 1767 wordt zelfs nog melding gemaakt
van enkele onafgewerkte vertrekken.

Gedurende de tweede helft van de 18dc eeuw bleef paleis Huis ten Bosch in gebruik als
zomerpaleis van de stadhouderlijke familie. Met name nadat Willem in 1767 in het
huwelijk was getreden met Wilhelmina van Pruisen werd de bewoning gedurende de
zomermaanden gei'ntensiveerd en vonden er vele ontvangsten. diners en luisterrijke bals
plaats.

Na de vlucht van de stadhouderlijke familie in 1795 als gevolg van de Franse overheersing
werd Huis ten Bosch nationaal bezit en achtereenvolgens in gebruik genomen als museum en
als van Raadspensionaris Schimmelpenninck.

Vanaf 1806 liet koning Lodewijk Napoleon als koning van Holland het paleis Huis ten Bosch
modemiseren en gereed maken voor zijn bewoning die feitelijk slechts een zomer lang
standhield alvorens hij zijn residentie (voorlopig) naar Utrecht liet verplaatsen.

Na het herstel van de onafhankelijkheid in 1813 keerde de voormalige stadhouderlijke familie
terug in Nederland en werd de zoon van Willem als soevereine vorst in Den Haag
ontvangen en werd het paleis in het Haagse Bos opnieuw door de Oranje-familie in gebruik
genomen.

Vanaf 1856 tot haar dood in 1877 bevvoonde koningin Sophie, eerste echtgenote van koning
Willem het paleis in de maanden mei tot en met september. 20 bleef de oorspronkelijke
functie als zomerpaleis tot het midden van de 19"? eeuw behouden. Hiema werd het paleis
slechts incidenteel gebruikt en is er geen sprake meer van bewoning tot het moment dat
koningin Beatrix met haar gezin Huis ten Bosch gaat bewonen.

Het voorliggende rapport heeft tot doel directe en toegankelijke inforrnatie te leveren op het
gebied van de bouw- en restauratiegeschiedenis van de paleisvleugels. Deze informatie is tot
stand gebracht door de gegevens die verkregen zijn uit archiefonderzoek te koppelen aan de
opnames ter plaatse en het bestuderen van bestektekeningen uit de jaren vijftig en zeventig
van de vorige eeuw.

In het rapport zijn zes typen tekeningen opgenomen die per vleugel en bouwlaag speci?eke
informatie leveren en die behulpzaam kunnen zijn bij de ontwikkeling van een mogelijk
ontwerp tot bouwkundige interventies. De geschreven tekst ondersteunt de informatie op
tekening en andersom.

De zes typen tekeningen zijn ais volgt te onderscheidcn:




Faseringstekeningen: alle bouwlagen van beide vleugels met bouwfasering.
Draagconstructies: begane grond en beI-etage van beide vleugels met
oorspronkelijke zoals balklagen en dragende binnenmuren.
Bijzonderheden: allc bouwlagen van beide vleugels met informatie over aanwezige
oorspronkelijke stookplaatsen,oorspronkelijke stucplafonds en andere bijzonderheden
voor zover deze in de afgelopen onderzoeksperiodc konden worden waargenomen.
Oorspronkelijke ruimte-indeling: begane grond en bel-etage van beide vleugels met
informatie omtrent de oorspronkelijke indeling van de vlcugels, dc functies van de
ruimtes en de aanwczigc symmetric tussen dc beide vIeugels.

Monumentwaarde: alle bouwlagen van beide vleugels met informatic omtrent dc
monumentwaarden.

Ruimtenummering: nummering van alle vertrekken en mimten per vleugel en
bouwlaag (begane grond, bel-etage en tweede verdieping). die tjjdens de
werkzaamheden in de vorige eeuw warden gehanteerd.

Het bestuderen van de tekeningen en het Iezen van de tekst zal betrokkenen op de juiste wijze
informcren omtrent de hoge monumentwaarde van origineel muurwerk en andere elementen,
waarvan het behoud noodzakelijk is. De tckeningen geven 00k informatie omtrent positicve
monumentwaarde waarvan behoud word: aanbevolen. In de tekeningen genoemde
indifferente monumentwaarde geefl aan dat behoud niet noodzakelijk is.



PALEIS HUIS TEN BOSCH

DEN HAAG

Ruimteboek
Gedeelte WASSENAARSE VLEUGEL

?lopdrachtvan
Rijksgebouwendienst
Directie Projecten
Denliaag

UITVOERIN AUTEU RS



juni 2014

Voorwoord

De voorliggende tuimtebeschrijving heeft betrekking op de begane gtond en de bel?etage
van de Wassenaatse vleugel van paleis Huis ten Bosch. De beschtijving concentreert zich
op het hoekpaviljoen aan oosrelijke zijde en een deel van de tussenvleugel tot aan het
trappenhuis.

In vetband met mogelijke interventies is-venocht om in aansluiting op het 1
bouwhistorisch ondcnoek van de Wassenaatse en de Haagse vleugel van 15 december
2013 de binnentuimten van genoemd gedeelte gedetailleetd te bachtijven. te dateren en te

waarderen.

Het decl van deze vleugel bezit in belangrijke mate de oorsptonkelijke structuur
uit de bouwrijd 1733-1739. In de twintigSte eeuw vond in de jaren vijftig een restauratie
plaats waarbij het paIeis, dat gedutende dc Tweede Weteldoodog beschadigd was getaakt.
werd gerestauteerd en verbouwd tot een Functioneel bruikbaar gebouw ten behoeve van het
staatshoofd. Structural: aanpassingen waren zeer bepetkt en het accent lag op behoud van
het 18de-eeuwse karaktet. Het is opvallend dat dc wetken die in bovengenoemde petiode
wetden uitgevoerd van hoge kwaliteit zijn. Dit geldt voor zowel uitwendige als inwendige
aanpassingen. Het inboetwetk dat aan de achtergevcl van het hoekpaviljoen werd verticht,
valt op door een grote mate van zorgvuldigheid. Bij dc herstelwerkzaamheden aan het
interieur werden bestaande Iambriseringen en paneeldeuren rnet bijzondet veel zorg en
aandacht gekopie'etd naat het originele wetI-c Hierbij wetd srtikt ondetscheid gemaakt
tussen dc period: Lodewijk XIV-stijl en de Iatere Lodewijk XVI-stijL De restauratievisie
was in hoofdzaaI-t geticht op de 18de?eeuwse Stijlkenmerken van het paleiscomplex.

Het bouwkundig bestek uit deze periode dat aan het bouwhisrorisch ondetzoek is
toegevoegd, en het bijbehorende tekeningenbestand geven een gedetailleerd beeld van de

werkzaamheden tijdens de restauratie van 1950-1956.

De verbouwing die in de tweede helft van dc jaten zeventig van de vorige eeuw plaatsvond
in dit dee] van de Wassenaarse vleugel, gteep met name 0p beI-etage in op de
oorspronkelijke structuut om aan eisen van comfort en bewoonbaarheid t: voldocn.

De cet5te schetsontwerpen van de architect Kruger uit 1975 waten net als in de jaten vijftig,
geticht op behoud van de ruimtelijke srructuur. Vermoedelijk voIdeden deze plannen

niet orndat 2e te weinig inspeelden op het gewenste gebtuiI-t. Het gevolg was dat de

oorspronkelijkc ruirnrelijkc indeling vecl gcwijzigd dan aanvankclijk was
voonicn.

Door her en van een aanral oorspronkclijkc stookplaarscn on

he: wijzigcn van ruimrcn word dc originalitcit aangcrasr. Ook van
oorspronkclijke zoals deurcn en Iambriscringcn cn 
Bij he: hicrvan bovendien in srijl bijgcmaakr.

Bij opsrellcn van dc is her daarom van bclang all: in de
ruimrc rc bcnocmcn, re on re In her lSdc-ccuwsc is
can aan rc tusscn betimmcringcn uit dc bouwtijd (Lodcwijk XIV)

cn moderniscringcn uit Iaarsrc kwarr van de IBdc ceuw (Lodcwijk XVI).

dc vcrbouwi vcel rondom doorgangcn
waarbij complete dcurconsrrucrics (kozijn met archirravcn cn clear) of
loss: hicrvan zijn cn in sriji bijgcmaakr. He: is hicrdoor
vrijwcl onmogclijk gcwordcn orn dc op hun juisrc waardc tc scharrcn. Er is
daarom bcslorcn d: re vcr?jncn met van dc 
zodat ecn kan wordcn gemanqu russcn original: pro?lcringcn uir
dc bouwrijd cn Iaar 18dc-ccuwsc wijzigingcn en dc rcsraurarics uir dc jarcn vithig
cn van dc vorigc ccuw.

Nauwkcurigc bestudcring bovcndicn dar dc pro?lcring van dc dcurcn cn de
archirravcn in dc gangcn van oorsprong andcr karakrcr dan die in dc
Daarnaasr is cr nag tusscn dc tocgepasrc
pro?lcringcn op dc bcganc grand en dc bel?crage. Dir in uirvocring van 
is direct gcvolg van he: waarbij dc 
bouwlaag van dcraillcring in all: word: 

van dc is 001: bcsiorcn ror he: van dc
pro?lcringcn van de oorspronkelijkc cn dic
bcwaard zijn in dc rad iaroromrimmcringcn. Ook hicr zijn 

aanroonbaar russcn began: grond cn bcl-cragc.

Door her uitvocrcn van sondcr'mgcn op dc a?vcrkingcn van bcrimmeringcn,
archirravcn cn dcurcn is me: name gerracht rc van dc bctimmcringcn
originccl zijn of uir can later: period: Her stratigra?sch ondcnock maakr he:

mogclijk dc oorspronkclijkc 18dc?. 19dc- cn 205rc?ceuwse ldcursrellingcn re

 informatic is van bcIang om monument zo voIlcdig
mogclijk tc documentercn en voor het van hisrorischc informatic 


ondcnock is dat zodanig zijn
ofgcloogd), waardoor complete vcr?agcnpakkct is 
De constatcring dat cen bcpaald slechts vanaf I950 bezit, wil
daarom nict zcggen dat her nict oudcr is dan 1950. Voorbecld hicrvan zijn dc
dic vrijwcl integraal aanwczig zijn. luikcn hun 
behorcn bij dc oorspronkclijkc (1733). Bij dc rcstauratic van 1950 blijkcn

dezc onderdclen grondig tc zijn schoongcmaakt als gevolg dat he: aanwczige
vcr?agcnpakkc: datecrt vanaf 1950. gcnocg zijn dc melalcn van
het aan dc schoonmaakbeurt ontsnapt cn is hicroP in gcvallcn he:
total: vcrHagcnpal-ckct nog aanwczig. Bij ecn aantal dcurcn en dc vensrers is 
gcbcurd. Her lijkt crop dat vrijwcl all: grondigc bewcrking
In gcvallcn kan vcr?agcnpakkct duidcn op het

van makkclijk vcr?agcn.

Per mi wordcn dc vlocr, plafond en wanden met all: bijbchorendc bcnoernd
cn Dir betekcnt dat dcurcn, kozijncn, architravcn. raamhout, raamkozijncn,
hang? en en a?immcringcn in dc 
zullcn wordcn Her cn Van dc
pro?lcringcn van dcuren en architraven word: cveneens per in dc 
van dc ruirntc 

Van cIkc ruimtc word: gctoond van dc Wasscnaarsc vlcugcl met in
klcur dc betrcEcndc ruimtc. Ecn van dc dc rujmtc word: gcbruikt
voor he: van dc wandcn dc positic van dc foto?s cn 

Na dc volgt Fotopagina.

In dc bijlagcn zijn opgcnomcn:

1. 2:5 van dc Wasscnaarsc Vlcugcl uit he: rapport Bouwhisrorisch
Huis ten Bosch (voorlopigc uitgavc 2013) war berre? dc fascring,
monumentwaardcring cn oorspronkclijkc indcling van began: grand cn bcl?ctagc.

2. van dc Wasscnaarsc Vlcugcl waarin zijn dc

architravcn, dcurcn, cn Iambriscringcn vcrdicping 

pro?lcringcn. is aantal van pro?lcringcn uit dc

contemporajnc litcratuur opgcnomcn.
3. rapport van dc rcsultatcn van het ldcurhistorisch 





PALEIS HUIS TEN BOSCH

DEN HAAG

Essay
gebruiksgeschiedenis en cultuurhistorische aspecten

in opdracht van
Rijksvastgoedbedrijf
Directie Projecten
Den Haag

UITVOERING AUTEURS

- I

   

juli 2014

Voorwoord

Her voorliggend essay gaar nader in op de culruurhisrorische essenries van her koninklijk
paleis Huis ten Bosch in Den Haag. De vraag ren aanzien van deze beschrijving Icornr voorr
uit de behoefrc dc culruurhisrorische essenties van het paieis re beschrijven en deze opnieuw
onder de aandacht re brengen met her oog op mogelijke intervenries waarbij een nieuwe
generarie her paJeis in de nabije roekornsr 2a] gaan bewonen. Tet voorbereiding hiervan
wordr in opdrachr van her Rijksvasrgoedbedrijf een bouwhisrorisch
onderzoek uitgevoerd waarbij her gehele paleiscornplex wordr gedocumenteerd. Naasr dir
onderzock worden van speci?eke gedeclren van het paleis ruimrebeschrijvingen opgesteld
waarbij ondermecr diepgaand wordt ingegaan op de bouwstrucruur, de darering van interi?

eurafwerkingen en stratigra?sch onderzoek berreffende geschilderde a?verkingen.

Aan her onderzoeksteam is recent een tweeral vragen voorgelegd. De eersre vraag is als volgt
geformuleerd: 'Maak een beknopte waardering -in hi??rarehische volgorde- van de culruur-
historische cssenties van her hele paleis mer bijbehorend beeldrnateriaal'.

De tweede vraag luidt: 'Maak een beknopre besch rijving van war de belangrijlure Funcries
van de ruimren waren van her gehele paleis zoals door Pieter Post en Danie'l Marot is onr-
worpen?.

In de voorliggende beschrijvingen wordr door twee aureurs anrwoord gegeven op de gestel-
de vragen. Hietbij worden de historische aspectcn van de onrwikkeling en her gebruik over
een periode van meer dan 350 jaar vanuit verschillende invalshoeken belichr.

Uit deze beschrijvingen blijkr enerzijds dat de verschillende generaties van bewoners hun
sporen nalicrcn. Andenijds wordt ook duidelijk dat er bij deze generaties voortdurend een
grore rerughoudendheid besrond ren aanzien van structure]: aanpassingen. Een belangrijk
voorbeeld hiervan is her Feir dar de l7de-eeuwse appartemenrensrrucruur in her corps de
logis op alle verdiepingen steeds is gerespecreerd en dar ook een aanzienlijk deeI van de
l7de?eeuwse a?vetkingen is behouden. De culruurhisrorische essenties hebben daardoor in
belangrijke mare betrekking op de het midden van de l7de eeuw, maar ook op de belang-
rijke pcriode uir her tweede kwarr van de 18d: eeuw waarin dc barokke Lodewijk XIV

srijl rijk is vertegenwoordigd. Her essay gaat bovendien nader in op de late 18de eeuw en
de China-mode waarvan op Huis ten Bosch zeer uiczonderlijke en zeldzame voorbeelden
bewaard gebleven zijn. Tenslorre komr her prakrische dagelijks gebruik van her paleis aan de

orde.




PALEIS HUIS TEN BOSCH

DEN HAAG

Ruimteboek II
Gedeelte WASSENAARSE VLEUGEL

in opdracht van
Rijksvastgoedbedrijf
Directie Projecten
Den Haag

UITVOERI AUTEURS
- 

september 2014

 

Voorwoord

Her van dc op dc began:
grond en dc bcI-ctagc van dc Wassenaarsc vlcugcl van paJcis Huis ten Bosch. Dc
concentrcert zich op dc to: en me: he:
dat aansluit op corps dc logis. De systematick van dc
is gclijk aan het van dc Ruimrebae/e, gcdeelre
memaaru visage], dat in juni 2014 is 

In verband mogclijkc interventics is-vcnocht om in aansluiting op her 1
bouwhistorisch van dc Wasscnaarse en dc Haagsc vlcugcl van 15 
2013 dc van genocmd gcdecltc tc re cn tc



Her van vlcugel bczit in belangrijkc mate dc oorspronkelijkc
structuur uit dc bouwrijd 1733-1739. Daarnaast zijn interventics uit dc vrocgc 19d: cm
205:: ccuw tc In dc rwinrigstc ccuw vond in dc jarcn vijftig rcnovatic
plaats waarbij palcis, dat dc was gcraakt.
cn verbouwd tot ?ancrionccl bruikbaar gcbouw behocvc van
het staatshoofd. Structural: aanpassingcn warcn on her accent lag op bchoud
van lec?ccuwsc karaktcrjarcn werdcn
uitgcvocrd ovcr he: van hog: kwalitcit zijn. Bij in her
intericur delcn van oorspronkclijkc bctimmcringcn zoals dcurcn cn lambriscringcn
cn Bij he: ontbrekcn hicrvan gckopiccrd naar
bestaandc werk. bouwkundig bestck van dezc rcnovatic dat aan bouwhismrisch
2013) is tocgcvocgd cn her 
van dc in dc period: 1950-1956.

BC verbouwing die in dc hcl? van dc arcn van dc vorigc ccuw plaatsvond
in dit dcci van dc Wasscnaarsc vlcugcl, was hoofdzakc?jk gcricht op van

huishoudclijkc 

In her oorspronkclijkc van Daniel Marat sluircn dc bcidc nicuwc vlcugcls door
middcl van aan op oorspronkclijkc 17dc-ccuwsc van
Pictcr Post, dat na dc uitbrciding als corps dc Iogis wordt aangcduid. 

warcn oorspronkclijk bcdocld om aantal representation: ruimtcn van het corps dc logis

re vergrotcn. Dc bouwkosrcn voor vertrekken werden daarom veranrwoord onder

de post voor her corps dc logis in de periodc 1733-1739. toen een aantal
l7dc-eeuwse werd gemoderniseerd.

Her belang van dc binnenpaviljoens werd ondermeer zichrbaar gemaakt door grotcrc
kamerhoogte dan dc ovcrigc vertrekkcn in de vleugeis. In her wesrelijk binnenpaviljoen is
de monumental: wirre cerzaal nog aanwezig rcrwijl dc oosrelijke pendant oorspronkelijk
dc prescntiekamer of troonzaal bevarrc. Bride warcn voorzicn van kosrbare
inrericurs met rijk uitgevoerdc marmcren en diro schoorsrcensrukken.
houtsnijwerk en dc marmersculpturen warden vervaardigd door dc veelzijdigc
kunstenaar Xavcry.

Door dc ontmanteling van de prescntickamer en opdcling in twee met verlaagde
plafondhoogtc ten tijde van Lodcwijk Napoleon. is dc symmetrische uitbreiding van heL
corps de logis door Daniel Marot gewordcn, Her ondenoek hee? echrer
mede door on dc ontdci?cking van fore in he: Koninklijk Huisarchief
tijdens dc werkzaamheden in de jarcn 1950 belangrijke informarie gegenereerd over de
lambriscringcn die voor uir dc Marottijd dareren. Op de Foto is do noordclijkc
zichrbaar nadat de was gesloopr. Hicrdoor is de oorspronkclijkc
detaillcring van de en dc raamnisscn Bovendien toonr
de Foto dat op dc lambriscring van de vensrerpenanr snijwerk in dc vorrn van rocaillc
aanwczig is geweesr. hcc? aangeroond dat groot doc] van dc huidigc
lambriscring in de hoekkamcr (ruirntenummer 65) dc in 1950 herplaatsre oorspronkclijkc
iambrisering betre?. Word: doze informarie gcvocgd bij de eerdc: teruggevondcn gcgevens
over de schoorsteenmanrel en bijbehorende marmerrcli?f. dan kan een goed beeld
warden verkregcn van dc oorspronkelijkc van dir belangrijke 18d:-

ceuwsc intericur.

Bij her opstellcn van dc ruimtcbeschrijving worden aile onderdelcn in de ruimte
en 20 megclijk gcdatecrd. In her lee?ccuwsc werk is ecn onderscheid aan tc
brengen tusscn bctimmcringen uit de bouwrijd (Lodcwijk XIV) cn moderniseringcn uir her
iaatste kwart van dc 18de ccuw (Lodcwijk XVI).

Tijdens dc verbouwingen hebben vecl ingrepen rondom doorgangen
plaarsgevondcn, waarbij complete dcurconstrucries (kozijn architraven en deur) of
loss: hiervan zijn verpiaarst, hcrgebruikt en in stijl bijgemaakr. He: is hicrdoor

vrijwel onmogelijk geworden om de op hun juistc waarde tc scharren. Er is

daarom beslomn dc [c vcr?jncn van dc 
zodat kan wordcn gcmaakt tusscn originelc pro?lcringcn

uit dc bouwtijd cn laat lSdc-ccuwsc wijzigingcn cn dc rescauratics uit dc jarcn
vijfti cm van dc vorigc ccuw. Nauwkcurigc bcstudcring bovcndicn dat dc
pro?lcring van dc dcurcn cn dc architravcn in dc gangcn van oorSprong andcr karaktcr
dan die in dc Daarnaast is cr nag 
tusscn dc tocgcpastc pro?lcringcn op dc bcganc grand cn dc bcl-Ctagc. Dit in
uirvocring van is can direct gcvolg van het waarbij
dc bouwlaag van dctaillering in all: wordt voorzicn.
Tc: van dc is 001: bcslotcn tot van dc
pro?leringcn van dc oorspronkclijkc en die
bcwaard zijn in dc radiatoromtirnmeringcn. 00k hicr zijn 

aantoonbaar tusscn began: grand cn bcl-Ctagc.

uitvocrcn van sondcringcn op dc van bctimmcringcn,
architraven en dcurcn is vcrricht met her docl om te of van dc
bctimmcringcn originch zijn of nit later: period: stratigra?sch 
maakt mogclijk dc oorspronkclijkc 18dc-, l9dc- cn ZOstc-ccuwsc 
tc informatic is van belang om he: monument zo vollcdig
mogclijk tc an is onmisbarc aanvulling op bouwhisrorisch
Bovcndicn word: voor belangrijk gcvondcn over he: hisrorisch


ledcns he: ondcnock is dat zodanig

zijn schoongcmaakt ofgcloogd). waardoor complete vcr?agcnpakkct is
verstoord. Dc constatcring dat bcpaald vanaf 1950
bczit, wil daarorn nict dat nict oudct is dan 1950. hicrvan
zijn dc die vrijwcl integraal aanwczig zijn. luikcn met hun authentickc
behorcn bij dc oorspronkclijkc (1733). Bij dc rcstauratic van
1950 blijkcn grondig tc zijn schoongemaakt met als gevolg dat

aanwczige vcr?agcnpakkct dancer: vanaf 1950. genocg zijn dc metalcn
van het aan dc schoonmaakbcurt ontsnapt an is hicrop in 
gcvallcn total: ver?agcnpakkct nog aanwczig. Bij aantal deurcn en dc 
is gcbcurd. lijkt crop dat vrijwcl all: grondigc
In andch gcvallcn kan vcr?agcnpakl-cct

duidcn op het van makkclijk vcr?agcn.

 ruimrc wordcn dc vIocr, plafond cn wandcn allc bcnocrnd
en Dir dar dcurcn, kozijncn, archirravcn, raamhour, raarnkozijncn,
hang- en cn aftimmcringcn in dc 
wordcn vasrgelcgd. Her kleuronderzock cn onderzock van dc pro?lcringcn
van dcurcn en architravcn wordr per in dc beschrijving van dc ruirntc


Van ruier wordt gctoond van dc Wasscnaarsc vIcuch met in

klcur dc ruimtc. Ecn van dc dc ruimrc

word: gcbruikr voor van de wandcn dc positic van dc foto's cn
Na dc volgt cen Fotopagina.

In d: bijlagcn wordcn opgcnomcn:

1. 2:5 van dc Wasscnaarsc Vlcugcl uir rapport Bouwhisrorisch
Huis Bosch (voorlopigc uirgavc decembcr 2013) War betrth dc fascring,
en oorspronkclijkc indeling van begane grand cn bcl-crage.

2. Acht van dc Wasscnaarsc Vlcugcl waarin zijn aangcgevcn dc archirravcn,
dcurcn, cn Iambriscringcn per verdicping mer 
pro?lcringcn. is ten aantal van pro?lcringcn uit dc
contemporainc lireratuur opgcnornen.

3. Her rapport van de rcsulratcn van kicurhistorisch ondcnock.

moct wordcn dat van dc Wasscnaarsc
vlcugcl, waarbij links van her is cn in rwcedc
instanric van vlcugcl, voor bcpaaldc hcc? gcleid

rot wijz?rgingcn in zicnswijzc. Zo her naar dc pro?lcringcn van dcurcn,
architravcn en lambriscringcn aanzicnlijkc uitbreiding waardoor dc notatic
uit Ruimtcbock mocst wordcn hcrzicn. In dit zijn daarorn dc
cn dc van dc pro?lcringcn in zijn gehccl



1

1

4