दे शको वर्तमान आर्थतक स्थथर्र् सम्बन्धमा
अथतमन्री डा. युवराज खर्र्वडाबाट जारी

श्वेर्पर

नेपाल सरकार

अथत मन्रालय
२०७४ चैर् १6 गर्े

 पृष्मभूर्म
१.

नेपालको संववधानको पूर् त कायातन्वयनको क्रममा संघ, प्रदे श र थथानीय र्हको र्नवातचन
ँ ै ववकास र सुशासनको कायातरम्भ भइसकेको
सम्पन्न भई र्ीनै र्हमा सरकार गमनसग
ु मा राजनीर्र्क स्थथरर्ा र आर्थतक समृविको जनचाहना
छ। र्ीनै र्हको र्नवातचनबाट मुलक
प्रर्र्ववस्म्बर् र अनुमोददर् भएको छ। वर्तमान सरकार गमनसँगै राजनीर्र्क थथावयत्व र
आर्थतक समृविको चरर्मा नेपाल प्रवेश गरे को छ। “समृि नेपाल, सुखी नेपाली” बनाउने
ँ ा मुलक
ु को आर्थतक स्थथर्र् कथर्ो रहेको र्थयो भन्ने
लक्ष्य र्लएको यो सरकार गमन हुद
जानकारी आम नागररकहरूमा रहनु पदतछ। अथतर्न्रको वर्तमान स्थथर्र्का बारे मा सुसूस्चर्
हुने नागररकको अर्धकार पर्न हो। वर्तमान अवथथाको सही ववश्लेषर्बाट मार अगार्डको
मागत र्य गनत सवकन्छ। यसै उद्देश्यले सबै सरोकारवालाको जानकारीका लार्ग यो श्वेर्पर
जारी गररएको छ।

२.

ँ ाको अवथथामा नेपालको अथतर्न्र र्नकै च ुनौर्र्पूर् त रहेको
यो सरकार गमन हुद
दे स्खन्छ। समस्ष्टगर्् आर्थतक पररसूचकहरू सकारात्मक छै नन्। सहज व्यावसावयक
वार्ावरर्को अभावमा आर्थतक वक्रयाकलापहरू ववथर्ार हुन सकेका छै नन्। स्रोर्को
अर्नस्श्चर्र्ाबीच र्यार पाररएको बजेट कायातन्वयन हुन नसक्ने र गैर बजेटरी खचत वृवि हुने
प्रवृस्िले सावतजर्नक ववि व्यवथथापन च ुनौर्र्पूर्त बनेको छ। वविीय अनुशासनका सीमाहरू
र्नमतमर्ापूवक
त र्ोर्डएका छन्। आयार्मा आधाररर् राजथव र ववप्रेषर्मा आधाररर् उपभोगको
चक्रमा अथतर्न्र रुमस्ललएको छ। अनौपचाररक अथतर्न्र मौलाएका कारर् राजथवको दायरा
सं कुस्चर् भएको छ। प्रर्र्बिर्ा प्राप्र् भएको वैदेस्शक सहायर्ा पूर्त उपलब्ध नभएको र
उपलव्ध सहायर्ाको पररचालन प्रभावकारी हुन नसकेको स्थथर्र् छ। ववप्रेषर् आप्रवाहमा
कमी आएको छ। बाह्य क्षेरको धान्नै नसवकने असन्र्ुलनले ववदे शी मुद्रा सस्िर्र्मा चाप पनत
थाले को छ।

३.

ँ ी पररचालन आर्थक
ँ
वविीय क्षेरको पूज
त
वृविसग
प्रत्यक्ष जोर्डन सकेको छै न।
औद्योर्गक र्था पूवातधार ववथर्ारमा र्नजी लगानी उत्साहप्रद ढङ्गले बढ्न सकेको छै न।
ववर्भन्न समयमा गररएका लगानी सम्मेलन र्था पूवातधार सम्मेलनमा घोषर्ा गररएका लगानी
1

 ँ ी बजार सबल र भरोसायोग्य भइसकेको
यथाथतमा पररर्र् हुन सकेका छै नन्। आन्र्ररक पूज
ँ ी वविीय र व्यापाररक लगानीर्र्त उन्मुख भएको छ।
छै न। औद्योर्गक पूज
४.

ँ ी र्नमातर्का वक्रयाकलापहरू सुथर् छन्। र्नजी र्था सरकारी दुवै क्षेरमा पूज
ँ ी
पूज
र्नमातर्ले अपेस्क्षर् गर्र् र्लएको छै न। ववकास आयोजना कायातन्वयनको गर्र् र्नकै नै धीमा
छ। अपवाद बाहेक सबैजसो पूवातधार आयोजनाहरू र्नधातररर् समय र लागर्मा सम्पन्न हुन
सकेका छै नन्।

५.

राज्यले प्रदान गनुप
त ने आधारभूर् सेवाहरूको गुर्थर्र कमजोर छ। सेवा प्रवाह सहज,
सुलभ र सरल छै न। शासकीय प्रबन्ध कमजोर हुँदा राज्यसं यन्रका अवयवहरू खुकुला
भएका छन्। ववकास र्नमातर्मा अर्नयर्मर्र्ा र गुर्थर्रहीन सेवा प्रवाहका कारर्ले सबैजसो
क्षेरमा अपेस्क्षर् प्रर्र्र्ल प्राप्र् हुन सकेको छै न। उत्पादनमुखी भन्दा ववर्रर्मुखी कायतक्रम
र्जुम
त ा र कायातन्वयनमा होडबाजी दे स्खएको छ।

६.

बजेट अनुशासन उललंघन भएको कारर् सरकारी ढुकुटी लगभग ररिो अवथथामा छ।
थथावपर् प्रर्ाली र मान्यर्ा ववपरीर् कर छु ट ददइएको छ। ववना योजना, ववना आधार र
ववना स्रोर् आयोजना कायातन्वयनको नाममा स्रोर्को सुर्नस्श्चर्र्ा ददइएको छ। गर् आर्थतक
वषतमा स्रोर्को सुर्नस्श्चर्र्ा ददइएका आयोजनाहरू यस वषतको बजेटमा समावेश नगररएका
कारर् बजेटको वाथर्ववक आकार पवहलयाउन नै कदमन भएको छ। थथानीय र्हलाई
उपलब्ध गराइएको अनुदानबाट भए गरे को खचत र सोबाट प्राप्र् उपलस्ब्धको अनुगमन र
मापन गनत सवकएको छै न।

७.

ु
मुलक
संघीयर्ामा गइसकेपर्छ एकार्र्र थवाभाववक रुपमा प्रशासर्नक खचतमा वृवि
हुनछ
े भने अकातर्र्र सबै र्हमा ववकासका लार्ग थप साधन स्रोर् चावहने अवथथा छ।
द्रर्ु ववकासको जनचाहना र कमजोर अथत प्रर्ालीबीच हाम्रा भावी नीर्र्हरू र्जुम
त ा र
कायातन्वयन गनुप
त ने अवथथा छ। यसका लार्ग र्ीनै र्हका सरकारलाई आवश्यक साधन
पररचालन गने र ववकास कायतक्रम कायातन्वयन गने क्षमर्ा बढाउनुपने च ुनौर्र् छ।

2

 ु को ववकासको पररवेश
मुलक
८.

अन्र्रातस्ष्कय पररदृश्यमा नेपालको लगानीको वार्ावरर् त्यर्र् उत्साहजनक रहेको छै न।
ववश्व बैंकबाट सन् २०१8 मा प्रकास्शर् Doing Business Index मा नेपाल १०5 औ ं
थथानमा रहनुले दे शर्भर लगानी र्भत्र्याउन कडा मेहनर् गनुप
त ने दे खाएको छ। कान्सपरे न्सी
इन्टरनेशनलबाट हालै प्रकास्शर् Corruption Perception Index मा १२२ औ ं थथानमा
रहनुले नेपालको आर्थतक समृविको यारामा भ्रष्टाचार अवरोधको रुपमा दे स्खएको छ। बाह्य
लगानीकर्ातहरू नेपालमा लगानीका जोस्खमहरू नहटु न्जेल “पखत र हेर” कै अवथथामा रहेका
छन्।

९.

सम्पस्ि शुिीकरर् र्था आर्ङ्कवादी वक्रयाकलापमा वविीय लगानी र्नवारर्को प्रयासले
अन्र्रातस्ष्कय जगर्मा नेपालको छवव, वविीय प्रर्ालीको थथावयत्व, अन्र्रातस्ष्कय व्यापार
ववथर्ार र लगानीको वार्ावरर्लाई प्रभाववर् गदतछ। यस सम्बन्धी कानुनी र सं थथागर्
व्यवथथामा गररएको सुधारका कारर् सन् २०१४ मा नेपाल ववश्व समुदायको र्नगरानी र
अनुगमनको दायरा (कालो सूची) मा पनतबाट जोर्गएकोमा र्ी कानुनहरूको प्रभावकारी
कायातन्वयन हुन सकेको छै न। नेपालको सम्पस्ि शुिीकरर् र्नवारर्मा भएका कायतहरूको
आगामी मूलयाङ्कन सन् २०२०/२१ मा हुने हुँदा सो अगावै यो क्षेरमा सावधानीपूवक
त कायत
गनत आवश्यक दे स्खएको छ।

१०. नेपालको अथतर्न्रको आकार सानो (कररब २५ अबत अमेररकी डलर बराबर) छ।
सानो अथतर्न्रमा सीर्मर् आन्र्ररक बजारको कारर् कर्र्पय मू ला बाह्य लगानीकर्ातहरू
आकवषतर् हुन सकेका छै नन्। हाल नेपाली जनर्ाको प्रर्र्व्यस्ि कुल रास्ष्कय आय ८६२
ँ डाले नेपाल अलपववकर्सर् मार होइन, अर्र् गरीब
अमेररकी डलर मार रहेको छ। यो आक
ु हरूको पंस्िमा रहेको दे खाएको छ। दुई मू ला र्छमेकी मुलक
ु भारर् र चीनको उच्च
मुलक
आर्थतक वृविको थवाभाववक लाभ पर्न र्लन सवकएको छै न। र्नयातर् प्रवितन गरी वैदेस्शक
व्यापार ववथर्ार गनत अन्र्रातस्ष्कय र क्षेरीयथर्रको सहकायत पयातप्र् भएको छै न।
११. नेपालले अर्र् कम ववकर्सर् राष्कहरूको सूचीबाट सन् २०२२ सम्म ववकासशील

राष्कमा थर्रोन्नर्ी हुने लक्ष्य र्लएको छ। यसका लार्ग प्रर्र्व्यस्ि कुल रास्ष्कय आय
3

 अमेररकी डलर १२४२, मानव सम्पस्ि सूचक ६६ र आर्थतक जोस्खम सूचक ३२ हुनपु ने
मापदण्ड र्नधातरर् गररएको छ। यी सूचकहरूमध्ये प्रर्र्व्यस्ि रास्ष्कय आय वाहेक अन्य दुई
सूचकहरूको मापदण्ड र्ीन वषत अगार्ड नै पूरा भएको भएर्ा पर्न आयवृवि नभई हुने
थर्रोन्नर्र् सधैं जोस्खमयुि हुने हुँदा नेपाललाई ववकासशील राष्कमा थर्रोन्नर्र् गराउने
प्रावधानहरूको मूलयाङ्कन र्ीन वषत पछार्डलाई साररएको छ।

ु राष्कसंघको आव्हानमा नेपालले सन् २०३० सम्म दीगो ववकासका १७ लक्ष्य
१२. सं यि
र सो अन्र्गतर्का १६९ गन्र्व्यहरू हार्सल गने प्रर्र्बिर्ा जनाएको छ। रास्ष्कय
योजना आयोगबाट प्रकास्शर् प्रर्र्वेदन अनुसार उि लक्ष्य हार्सल गनत प्रर्र् वषत औसर् रु.
१७.७ खबत लगानीको आवश्यकर्ा दे स्खएको छ। यस लगानीको आवश्यकर्ा पूरा गनत
सावतजर्नक, र्नजी र्था सहकारी गरी र्ीनवटै क्षेरमा आवश्यक साधन स्रोर्को कमी हुने
अवथथा छ। सरकारी क्षेरमा मार कुल गाहतथ्य उत्पादनको औसर् कररब १० प्रर्र्शर्
सम्म स्रोर्को कमी हुने अनुमान छ। उद्योग, ऊजात, यार्ायार्, आवास लगायर्को पूवातधारमा
लगानी आवश्यकर्ाको ६० प्रर्र्शर्सम्म र्नजी क्षेरले लगानी गनुप
त ने दे स्खएको छ। समग्रमा
दीगो ववकास लक्ष्य प्रास्प्र्का लार्ग सरकारी, र्नजी र सहकारी क्षेरमा उललेखनीय रुपमा
साधन पररचालन गनुप
त ने च ुनौर्र् छ।

सं रचनात्मक पक्ष
१३. नेपालको अथतर्न्रमा दीघतकालीन सं रचनात्मक समथया र कमजोरी रहेका छन्।
आयको ९० प्रर्र्शर्भन्दा बढी अंश उपभोगमा नै खचत हुन गई बचर् न्यून हुने गरे को छ।
आर्थतक, सामास्जक र भौर्र्क पूवातधारका सबैजसो उत्पादनका साधन आयार् हुने भएकाले
उत्पादन लागर् र व्यापार घाटा बढ्दै गएको छ। आयार्का लार्ग वविीय प्रबन्ध गने
माध्यम ववप्रेषर् आप्रवाह भएको छ। ववकास र्नमातर्, औद्योर्गक उत्पादन, पयतटन
लगायर्का सेवा क्षेर र आम उपभोग्य क्षेरका वथर्ु र सेवामा आयार्र्र् वथर्ु र सेवाको
बाहुलयर्ा रहेको छ। अथतर्न्रको सं रचनागर् पररवर्तन नगरी दोहोरो अंकको आर्थतक वृविदर
हार्सल गनत र व्यापार घाटा र्नयन्रर् गनत सवकने स्थथर्र् छै न।

4

 ँ ीको आकार कुल गाहतथ्य
१४. अथतर्न्रमा लगानीको आधार न्यून छ। हाल कुल स्थथर पूज
ँ ी सावतजर्नक क्षेरबाट कररब ३०
उत्पादनको ३३.८ प्रर्र्शर् मार रहेको छ। यथर्ो पूज
प्रर्र्शर् र र्नजी क्षेरबाट कररब ७० प्रर्र्शर् पररचालन हुने भए पर्न र्नजी क्षेरमा पने
प्रत्यक्ष वैदेस्शक लगानीको आकार सानो रहेको छ। ववगर् ५ वषतमा कुल गाहतथ्य
उत्पादनको औसर् 1 प्रर्र्शर्को हाराहारी मार प्रत्यक्ष वैदेस्शक लगानी प्रवाह भएको छ।

ँ ीगर् खचतको आकार सानो रहेको छ।
१५. सरकारको कुल खचत बढे को र्ुलनामा पूज
ु मा सामास्जक र आर्थतक पूवातधार क्षेरमा सावतजर्नक खचत बढ्नु पनेमा
अलपववकर्सर् मुलक
चालु खचत बढ्दै गएको छ। ववगर् ५ वषतमा कुल बजेटमध्ये 64 प्रर्र्शर् भन्दा बढी चालु
ँ ीगर् बजेट रहने गरे कोमा चालुर्र्त सम्पूर्त जसो खचत हुने र्र
र 21 प्रर्र्शर् मार पूज
ँ ीगर्र्र्तको बजेटको 72 प्रर्र्शर्सम्म मार खचत हुने प्रवृस्ि दे स्खन्छ।
पूज
१६. राजथवले चालु खचत धान्न सक्ने स्थथर्र् छै न। चालु आर्थतक वषतको कुल ववर्नयोजनमा
चालु खचत रू. ८०४ अबत रहेको छ, जुन चालु वषतको प्रक्षेवपर् राजथवको अनुपार्मा ११०
ँ ी र्नमातर् गने
प्रर्र्शर् हो। हामीले अपनाइआएको सरकारी ववि र््याङ्क प्रर्ाली अनुसार पूज
ँ डा दे स्खएको
कर्र्पय कायतक्रमहरूको वगीकरर् पर्न चालुर्र्त हुने भएकाले पर्न यथर्ो आक
छ। र्थावप साधारर् खचत भने राजथवको झण्डै ६० प्रर्र्शर् हुने गरे को छ, जुन नेपालजथर्ो
ँ ी र्नमातर् गनुप
ु का लार्ग र्नकै उच्च हो।
सावतजर्नक लगानी मार्तर्् द्रर्ु पूज
त ने मुलक

ँ लन हुने
१७. नेपालको कुल गाहतथ्य उत्पादनको आकार वाथर्ववकर्ा भन्दा न्यून आक
गरे को अनुमान छ। अनौपचाररक व्यापार-व्यवसाय र अनौपचाररक आर्थतक कारोवारको
आकार कुल गाहतथ्य उत्पादनको र्नकै मू लो वहथसामा रहेको अनुमान गनत सवकन्छ। यसरी
अथतर्न्रको मू लो वहथसा रास्ष्कय लेखाप्रर्ालीमा आबि नहुँदा कुल गाहतथ्य उत्पादनको
अनुपार्मा गररने ववश्ले षर्हरू यथाथतपरक र वाथर्ववक हुने गरे का छै नन्।
१८. नेपालको आर्थक
त वृविदर कम र् छँदैछ, भएको वृविको पर्न न्यावयक ववर्रर् भएको

छै न। दशक लामो सशथर सं घषत, लामो समयको राजनीर्र्क सं क्रमर् र नीर्र्गर्
अन्यौलर्ाका कारर् आर्थतक दृस्ष्टले नेपालको ववगर् दुई दशक लगभग खेर गयो। यसै
कमजोर रहेको आर्थतक वृविदर भूकम्प र सं ववधान जारी भएपर्छ दस्क्षर् सीमानाकामा भएको
5

 नाकाबन्दीका कारर् शून्यकै हाराहारीमा पुग्यो। अस्घललो आर्थतक वषतमा यसमा केही सुधार
भए पर्न त्यो वृविदर कायम राख्दै अझ उच्च आर्थतक वृवि हार्सल गने कायत च ुनौर्र्पूर्त
छ। मूलर्ः रोजगारीमूलक क्षेरमा आर्थतक वृवि कम हुँदा आयको ववर्रर् समन्यावयक हुन
सकेको छै न। बहुसंख्यक पररवारहरू आस्िर् रहेको कृवष क्षेरको आयवृवि अरु क्षेरभन्दा
ँ ा आयको ववर्रर् पर्न थवर्ः असमान हुँदै गएको छ।
न्यून हुद

ँ ै रोजगारीका अवसरहरू कुस्ण्मर् हुद
ँ ै गएका छन्।
१९. उत्पादनमूलक क्षेरको संकुचनसग
सावतजर्नक खचत र लगानीबाट रोजगारी र्सजतनाका कामहरू खासै हुनसकेका छै नन्। आम
रोजगारी र्सजतना गरी आयवृवि गनत सवकने मू ला पूवातधार आयोजनामा लगानी हुन नसकेको,
सरकारी लगानी स-साना कायतक्रममा छररई रोजगारी र उत्पादन वृविका लार्ग सहयोगी
नभएको, र्नजी क्षेर मार्तर्् औद्योर्गक लगानी ववथर्ार गनत नसवकएको, उद्यमशीलर्ा प्रवितन
गनत नसवकएको र्था िम बजारमा र्सजतना हुने काम र उपलब्ध िमशस्िबीच सामन्जथय
नभएका कारर्हरूले गदात आय र रोजगारी दुवै सं कुस्चर् भएका छन्।
२०. कुल गाहतथ्य उत्पादनको एक र्र्हाइ अंश ओगट्ने कृवष क्षेरमा अझै पर्न दुई र्र्हाई

िमशस्ि कायतरर् छ। मनसूनमा आधाररर् परम्परागर् कृवष प्रर्ाली ववद्यमान छ।
र्सं चाइका कायतक्रमहरूमा प्रशथर् लगानी भए पर्न कुल कृवषयोग्य जमीनको 25 प्रर्र्शर्
भूभागमा मार बाह्रै मवहना र्सं चाइ सुववधा पुग्न सकेको छ। र्सं चाइका कायतक्रमहरूमा भएको
लगानीको प्रर्र्र्ल (Output) लाई कृवष उत्पादनको प्रमुख साधन (Input) बनाउन
सवकएको छै न। कृवष उत्पादनका अन्य साधनहरू पर्न समन्वयात्मक रूपमा पररचालन गनत
सवकएको छै न। कृवषका लार्ग ददइने कजातको ब्याजदर र्नस्श्चर् गररए पर्न बैंक र्था वविीय
क्षेरलाई कृवष कजात प्रवाहमा पररचालन गराउन सवकएको छै न। अपवाद बाहेक हरे क वषत
रासायर्नक मल र उन्नर् बीऊ समयमै उपलब्ध गराउन सवकएको छै न। कृवषयोग्य भूर्मको
खण्डीकरर्को गर्र् र्ीब्र छ। कृवषको उत्पादकत्व कमजोर भएका कारर् प्रर्र्र्ल प्रर्र्
आश्वथर् हुन नसकी कृवष क्षेरबाट पलायन हुने नागररकको सं ख्या बढ्दो छ। यसमा पर्न
वषेनी मू लो सं ख्यामा रोजगारीका लार्ग युवाहरू ववदे स्शने क्रम बढे काले परम्परागर् कृवषमा
िर्मकको अभाव दे स्खएको छ। यसको र्लथवरूप कृवष उत्पादनमा अपेस्क्षर् वृवि हुन

6

 नसकी कुनै बेला प्रशथर् खाद्यान्न र्नयातर् गने हामी हाल वावषतक रू. १ खबतभन्दा बढीको
खाद्यान्न आयार् गनत थाले का छौं।
२१. उद्योग क्षेर प्रर्र्थपधी बन्न सकेको छै न। राजनीर्र्क सं क्रमर् र सोको उपजका रूपमा
रहेको बन्द, हडर्ालका कारर् उद्योग क्षेर लामो समयसम्म गहन समथयामा र् र्थयो नै,
ववद्युर् आपूर्र्त असहज हुन थाले पर्छ उद्योगहरू लगभग बन्द अवथथामा पुगेका र्थए।
पर्छललो समयमा ववद्युर् आपूर्र्तमा भएको सहजर्ाले केही राहर् भए पर्न कारोवार लागर्
(Transaction Cost) बढ्नु, सं थथागर् लगानीभन्दा व्यस्िगर् लगानीका उद्योगहरूको
बाहुलयर्ा रहनु, औद्योर्गक उत्पादनको बजार ववकास नहुन ु र आयार्ीर् कच्चा पदाथतमा भर
पनुप
त ने जथर्ा कारर्हरूले उत्पादन लागर् बढ्न गई उद्योगहरूको प्रर्र्थपधी क्षमर्ामा ह्रास
आएको छ। सरकारी लगानीमा थथापना भएका अर्धकांश उद्योगहरू या र् बन्दप्राय: छन् या
र्

घाटामा छन्।

ु
मुलक
अनौद्योर्गवककरर् (Deindustrialization) को अवथथाबाट

गुस्िरहेको र््य कुल गाहतथ्य उत्पादनमा औद्योर्गक उत्पादनको वहथसा २० वषत अस्घ
कररव 10 प्रर्र्शर् रहेकोमा हाल 6 प्रर्र्शर् भन्दा कम रहेबाट प्रष्ट हुन्छ।
२२. नेपालको ववगर् एक दशकको औसर् आर्थक
त
वृविदर 4 प्रर्र्शर् रह्यो। जबवक
ु हरू भारर् र चीनमा यो अवर्धको औसर् आर्थतक वृविदर क्रमश ८ र ९
र्छमेकी मुलक
प्रर्र्शर् रहेको र्थयो। ववगर् दश वषतमा मुद्राथर्ीर्र् दर औसर् कररब ९ प्रर्र्शर् रह्यो।
न्यून आर्थतक वृवि, उच्च मूलय वृवि र आयको ववर्रर् समन्यावयक र्था समावेशी हुन
नसक्नाले अझै २१.६ प्रर्र्शर् नेपाली आय गररबी र २८.६ प्रर्र्शर् घरपररवारहरू
बहुआयार्मक गररबीको रे खामुर्न रहेका छन्। अन्र्रातस्ष्कय पररभाषा (प्रर्र्व्यस्ि प्रर्र्ददन आय
1.9 अमेररकी डलर) अनुसार गर्ना गने हो भने 36 प्रर्र्शर् नेपालीहरू गररबीको रे खामुर्न
छन्। आगामी ५ वषतमै चरम गररबीलाई शून्यमा झाने अमोटमा यो अवथथा र्नकै च ुनौर्र्को
रुपमा रहेको छ।
२३. नेपालको

िम बजार बेरोजगारी र सीपयुि जनशस्ि अभावको ववरोधाभासपूर् त

अवथथामा छ। पर्छललो िमशस्ि सवे क्षर् अनुसार नेपालमा खुला बेरोजगारी दर २.३
प्रर्र्शर् रहेपर्न अधतबेरोजगारी दर कररब ३० प्रर्र्शर्को हाराहारीमा रहेको अनुमान छ।
युवा अधतबरे ोजगारी ३५.८ प्रर्र्शर् छ। हाल दै र्नक कररब एक हजार नेपाली युवाहरू
7

 रोजगारीको खोजीमा ववदे श जाने गरे का छन्। वैदेस्शक रोजगारीमा जाने युवा जनशस्िमध्ये
र्ीन चौथाइभन्दा बढी अदक्ष रहेको कारर् एकार्र्त ववदे शमा न्यूनर्म ज्याला दरमा िम
ु र्भर कृवष, उद्योग र्था र्नमातर् कायतमा िमशस्िको अभाव हुने
बेच्नु पने र अकोर्र्त मुलक
पररस्थथर्र् दे स्खएको छ। व्यापार व्यवसाय, उद्योग, कृवष, र्नमातर् क्षेरमा र्सस्जतर् सीर्मर्
रोजगारीको केही वहथसा पर्न बाह्य िर्मकले ओगटे को दे स्खन्छ। यसले अनौपचाररक
अथतर्न्रलाई समेर् बल पुगेको छ। िम बजारमा वावषतक रुपमा थवपने कररब ५ लाख
िमशस्िलाई कामको अवसर र्सजतना गनुत र वैदेस्शक रोजगारीमा रहेका नेपालीहरूलाई
क्रमश थवदे शमै रोजगारीका अवसरहरू र्सजतना गनुप
त ने च ुनौर्र् सरकार सामु रहेको छ।
२४. कमजोर पूवातधारका कारर्ले आर्थक
त
वक्रयाकलापहरू संकुस्चर् छन्। उत्पादन र
उत्पादकत्व वृविका लार्ग मार होइन, सहज र सुलभ सेवा प्रवाह प्रदान गनत र ववकास
लागर् कम गनत पर्न दररलो पूवातधार चावहन्छ। हाल प्रर्र् व्यस्ि ववद्युर् खपर् 160
वकलोवाट प्रर्र्घण्टा छ। यो खपर् दस्क्षर् एस्शयामा नै न्यून हो। त्यथर्ै सडक घनत्व
0.55 वकलोर्मटर प्रर्र् वगतवकलोर्मटर रहेको छ। सहरी क्षेरको सडक पर्न 1.6
वकलोर्मटर प्रर्र् वगत वकलोर्मटर मार छ, जबवक सडक घनत्व कम्र्ीमा ५ वकलोर्मटर प्रर्र्
वगत वकलोर्मटर हुनपु ने अन्र्रातस्ष्कय मान्यर्ा छ। भौर्र्क पूवातधारको ववथर्ारको अवथथा
कमजोर दे स्खएको छ। र्नर्मतर् भौर्र्क पूवातधार गुर्थर्रीय छै नन्, र्नमातर् भएका सं रचनाको
ममतर् सम्भार र्नयर्मर् र व्यवस्थथर् छै न। भौर्र्क पूवातधारको अभावमा सामास्जक ववकासमा
भएको लगानीको अपेस्क्षर् प्रर्र्र्ल र्लन सवकएको छै न।

ँ ै र्नजी क्षेरको क्षमर्ा पर्न कमजोर छ। सरकारी
२५. भौर्र्क पूवातधार ववकासमा सरकारसग
सं यन्रको

कायातन्वयन

क्षमर्ा

ददनानुददन

ह्रास

ँ ै
हुद

गएको

छ।

एकार्र्र

स्रोर्को

अपयातप्र्र्ाका कारर् बजेटको आकार सानो छ भने अकोर्र्र भएकै बजेट पर्न ८०
प्रर्र्शर्भन्दा कम मारै खचत हुने गरे को छ। र्नमातर् व्यवसायमा र्नजी क्षेरकै क्षमर्ा पर्न
सीर्मर् रहेको दे स्खन्छ। मे क्कापट्टा र स्रोर् सुर्नस्िर्र्ा भएका बहुववषतय आयोजनाहरू र्था
रास्ष्कय गौरवका आयोजनाहरूको पर्न मे क्कापट्टाको समय सीमा अनुसार काम सम्पन्न हुन
सकेको छै न। ववकास र्नमातर्मा मौलाउँदै गएको दण्डहीनर्ा र अर्नयर्मर्र्ाले सम्पूर्त
शासकीय प्रर्ालीलाई नै च ुनौर्र् ददइरहेको छ। यस क्षेरलाई प्रर्र्थपधी, पारदशी र
8

 जवार्दे ही बनाउन कानूनी व्यवथथालाई बढी प्रभावकारी र्ुलयाउनु पने च ुनौर्र् हाम्रो सामु
छ।

वविीय क्षेर
ँ न्यून छ। पर्छललो दुई दशकमा बैंक र्था वविीय सं थथाहरूका
२६. वविीय सेवाको पहुच
शाखा सञ्जाल र्ीब्र र्बथर्ार हुँदै हाल प्रर्र् बैंक शाखाले औसर् कररब ९ हजार
जनसं ख्यालाई सेवा प्रदान गरे को स्थथर्र् छ। र्थावप कुल जनसं ख्याको कररब ४०
प्रर्र्शर्लाई मार बैंवकङ सेवा र ५ प्रर्र्शर्भन्दा कमलाई मार ऋर् सेवा पुग्न सकेको
स्थथर्र् छ। ग्रामीर् र्था वपछर्डएको क्षेरमा वविीय सेवा अपेस्क्षर् रुपमा पुग्न सकेको छै न।
कुल ७५३ थथानीय र्हहरूमध्ये ३७९ र्हहरूमा अझै वास्र्ज्य बैंकहरू पुग्न सकेका
ँ ै गएपर्न यी
छै नन्। वविीय सेवाको मू लो अंश सहकारी सं थथाहरू मार्तर् पूरा हुद
सं थथाहरूको प्रभावकारी र्नयमन र सुपरीवेक्षर् र्था सं थथागर् सुशासन कायम गराउने च ुनौर्र्
बढ्दै गएको छ। बीमाको दायरामा १० प्रर्र्शर् पररवारहरू पर्न आउन सकेका छै नन्।
अनौपचाररक वविीय सेवाको दायरा अझै र्रावकलो छ।
२७. वविीय साधनको उपयोग वववेकपूर् त र्वरले हुन सकेको छै न। बैंक र्था वविीय
सं थथाहरूको साधनको उलले ख्य वहथसा कृवष, उद्योग, पूवातधार ववकास लगायर् राज्यको
प्राथर्मकर्ा पने क्षेरमा अपेस्क्षर् रुपमा उपयोग नभई आय आजतन र रोजगारीमा कम
योगदान गने क्षेरहरूमा गएको स्थथर्र् छ। २०७४ साल माघ मसान्र्सम्म बैंक र्था
वविीय सं थथाहरूबाट प्रवाह भएको रू. २२ खवत ४३ अबत कजात र्था लगानीमध्ये रू. १
खवत २० अबत (५.३ प्रर्र्शर्) मार कृवष क्षेरमा प्रवाह भएको छ भने राज्यको उच्च
प्राथर्मकर्ामा परे को जलववद्युर् क्षेरमा जम्मा रू. ६८ अबत (३ प्रर्र्शर्) मार प्रवाह भएको
छ। त्यसै गरी, उत्पादनशील र र्नमातर् क्षेरमा कुल कजातको क्रमशः १६.३ प्रर्र्शर् र
१०.६ प्रर्र्शर् प्रवाह हुन सकेको छ।
२८. बैंवकङ सेवा परम्परागर् र्वरको छ। वविीय सुधारको र्ीन दशक लामो याराको वावजूद
बैँ वकङ क्षेर र्नक्षेप र्था कजातका सीर्मर् उपकरर्मा नै केस्न्द्रर् छ। घरजग्गा र्था अचल
सम्पस्िको र्धर्ोमा आधाररर् कजात र अलपकालीन उपकरर्हरूमा आधाररर् र्नक्षेप पररचालन
बैंवकङ ववशेषर्ा नै जथर्ो भएको छ। ज्ञान, सीप, स्शक्षा र व्यावसावयक पररयोजनामा
9

 आधाररर् कजात कायतक्रम र मध्य र्था दीघतकालीन र्नक्षेप उपकरर्हरू सञ्चालनमा आउन
सकेका छै नन्। २०७४ साल माघ मसान्र्सम्म बैंक र्था वविीय सं थथाहरूको कुल कजात
र्था लगानीमध्ये र्ीन चौथाइभन्दा बढी (७६.१ प्रर्र्शर्) घरजग्गा र्था चालु सम्पस्िको
र्धर्ोमा प्रवाह भएको छ। पररयोजनामा आधाररर् कजातको अंश न्यून छ।
२९. वविीय

सेवा प्रवाह प्रर्र्थपधी हुन सकेको छै न। वास्र्ज्य बैंकहरूको कजात र

र्नक्षेपबीचको ब्याजदर र्रक २०७४ माघमा ५.५ प्रर्र्शर् रहेको छ भने अन्य वविीय
सं थथाहरूको ब्याजदर र्रक झनै उच्च छ। एकार्र्र कजात प्रवाहको ब्याजदर र ववर्भन्न
प्रकारका अर्र्ररि शुलकहरूप्रर्र् व्यवसायीहरूको असन्र्ुष्टी छ भने अकोर्र्र बहुबैंवकङ्गका
कारर् समेर् कजात जोस्खम उच्च हुँदैछ। पर्छललो समयमा र्रलर्ामा चाप पदै गएकोले
र्नक्षेपको ब्याजदर र्नकै उच्च भएको छ। यसले र्नक्षेपकर्ातहरू लाभास्न्वर् हुने भए पर्न
ँ ो हुन गई कृवष, जलववद्युर्, उद्योग, पयतटन जथर्ा अथतर्न्रका
कजातको उपयोग र्नकै महग
कर्र्पय अत्यावश्यक क्षेरमा लगानी नै सम्भाव्य नहुने जोस्खम दे स्खन थाले को छ।
३०. बैंवकङ्ग क्षेरमा ब्याजदर र्नधातरर्मा अथवथथ प्रर्र्थपधात दे स्खने गरे को छ। मुद्रा बजारमा
र्रलर्ाको चाप दे स्खं दा बचर्को ब्याजदरभन्दा कजातको ब्याजदर उच्च दरले बढ्ने र्र
र्रलर्ा सहज हुँदा र्नक्षेपको ब्याजदरभन्दा कजातको ब्याजदर न्यून दरले घट्ने प्रवृस्ि
दे स्खएको छ। एकार्र्र बैंक र्था वविीय सं थथाहरूको अथवथथ प्रर्र्थपधात र सीर्मर् दायरामा
रमाउने प्रवृस्ि र अकातर्र्र वास्र्ज्य बैंक र ववकास बैंक र्था वविीय सं थथाहरूको बीचमा
साधन पररचालन (Flow of Fund) मा सं रचनात्मक अवरोध रहेको कारर्ले ब्याजदर
ँ ी वृवि पश्चार्् कजात प्रवाह
र्नधातरर्मा ववकृर्र् दे स्खने गरे को छ। त्यथर्ै , बैंकहरूले पूज
ँ ा हाल कजात-र्नक्षेप अनुपार् उच्चर्म र्बन्दू मा पुर्गसकेकोले थप
उलले ख्य रूपमा बढाएको हुद
र्नक्षेप पररचालन नभई थप लगानी हुन नसक्ने अवथथा छ। यो स्थथर्र् कायम रवहरहे
ु र्भरको साधन स्रोर्ले उत्पादक क्षेरको
उत्पादनशील कजात प्रभाववर् हुने दे स्खएको छ। मुलक
कजातको माग धान्न नसक्ने अवथथामा बाह्य स्रोर्को र्त्काल खोजी गनुप
त ने अवथथा भएको
छ।
३१. लघुववि सं थथाहरूको कारोवार बढ्दो क्रममा छ र्र सं थथागर् थथावयत्वमा प्रश्न उठ्न

थालेको छ। २०७४ पुस मसान्र्सम्म लघुववि सं थथाहरूबाट कररब १७ लाख
10

 जनसं ख्यालाई रू. १ खवत २२ अबत ऋर् प्रवाह हुन सकेको छ, जबवक यस अवर्धसम्ममा
जम्मा रू. ४१ अबत मार बचर् पररचालन भएको छ। यी सं थथाहरूको कारोवारमा
दोहोरोपना दे स्खने, सञ्चालन खचत उच्च हुने र सहरोन्मुख र्था अधतसहरी क्षेरमा अर्धकेस्न्द्रर्
रहने जथर्ा समथयाहरू दे स्खएका छन्। एकार्र्र मध्य र्था दीघतकालीन स्रोर् सुर्नस्श्चर्
नभएकोले त्यथर्ा सं थथाहरूको सं थथागर् थथावयत्व च ुनौर्र्पूर्त दे स्खएको छ भने अकोर्र्र
त्यथर्ा सं थथाहरूको वविीय सेवा महँगो हुने गरे कोले सेवाग्राहीमा मू लो असन्र्ुस्ष्ट छ। यथर्ो
अवथथामा लघु ववि सेवालाई सुदृढीकरर् गदै सञ्चालन लागर् घटाई जनर्ाको आय आजतन
र रोजगारी वृविमा अपेस्क्षर् नर्र्जा हार्सल हुन सक्ने र्ुलयाउनु पनेछ।

ँ ी बजार सर्ही रहनुको साथै दायरा सं कुस्चर् छ। पूज
ँ ी बजारमा हाल
३२. नेपालको पूज
ँ ी
२०८ कम्पनीहरू सूचीकृर् रहेर्ापर्न र्ीमध्ये ७५ प्रर्र्शर् वविीय सं थथाहरू छन्। पूज
बजारको कुल कारोबारमा वविीय सं थथाहरूको अंश ८१ प्रर्र्शर् रहेको छ। त्यसै गरी
जलववद्युर् क्षेरको कारोबारको अंश ५ प्रर्र्शर्, उद्योगको ३ प्रर्र्शर् र होटलको २ प्रर्र्शर्
ँ ी बजारमा उत्पादन क्षेरका कम्पनीहरूको उपस्थथर्र् ज्यादै न्यून
मार रहेको छ। यसले पूज
ँ ी बजार सशि माध्यम
रहेको र््य उजागर गदतछ। अथतर्न्रमा साधन पररचालन गनत पूज
ँ ी बजारलाई ऋर्
भएर्ापर्न यथर्ो बजार हाल र्धर्ोपरमा मार सीर्मर् रहेको छ। पूज
ँ ी बजार मार्तर्् मू लो पररमार्को
बजारको रुपमा ववकास गनत सवकएको छै न। समग्रमा, पूज
थवलगानी पररचालन गनत सं थथागर् र नीर्र्गर् सुधारको आवश्यकर्ा दे स्खएको छ।

ँ ी
३३. पूज

बजार कारोवारको मूलय दशातउने नेप्से सूचकाङ्क अस्थथर छ। सं थथागर्

लगानीकर्ातको न्यूनर्ा र ववि बजारमा र्रलर्ाको अभावसँगै बढ्दो ब्याजदर र शेयर
ँ ी बजार
र्नष्काशन र्था आपूर्र्तमा भएको वृविले अवहले शेयर मूलय प्रभाववर् भएको छ। पूज
कारोवारमा यथाथत सूचना सम्प्रेषर्को अभाव, पारदस्शतर्ाको कमी र्था लगानीकर्ातहरू र
खासगरी साना लगानीकर्ातहरूमा शेयर लगानी सम्बन्धी ज्ञानको कमीले शेयर मूलय मापन
गने नेप्से सूचकाङ्कमा उच्चदरको उर्ारचढाव आउने गरे को छ।
३४. बीमाको दायरा सीर्मर् र सहरी क्षेर केस्न्द्रर् छ। पर्छललो समयमा एकैपटक धेरैवटा
नयाँ बीमा कम्पनीको इजाजर् ददने कायतबाट बीमा व्यवसायलाई ब्यवस्थथर् गनत थप च ुनौर्र्
थवपएको छ। हाल नेपालको बीमा बजारमा १९ जीवन बीमा र २१ र्नजीवन बीमा गरी
11

 जम्मा ४० बीमा कम्पनीहरू सञ्चालनमा रहेका छन्। र्र बीमा सेवाका उपकरर्हरू र
क्षेरको ववववर्धकरर् हुन सकेको छै न। पुनबीमा कम्पनीको थथापना भएर्ापर्न पुनबीमा
वापर्को मू लो रकम अझै ववदे स्शने गरे को छ। लघु बीमा सेवाले सीर्मर् क्षेरमार ओगटे को
छ। साना व्यवसायीहरूको सं रक्षर् गनत यथर्ो सेवाको द्रर्ु ववथर्ार जरुरी दे स्खएको छ।
३५. सरकारको प्रत्यक्ष र्नयमनर्भर रहेका वविीय संथथाहरूको अनुगमन र र्नरीक्षर्

कमजोर छ। खासगरी बचर् र्था ऋर् सहकारी सं थथाहरूको अनुगमन र र्नरीक्षर् पिर्र्
अत्यन्र् कमजोर छ। सरकारी क्षेरमा रहेका वविीय सं थथाहरूको ले खापरीक्षर् समयमा हुने
गरे को छै न। र्ी सं थथाहरूको जोस्खम र कायतकुशलर्ाको र्नयर्मर् अनुगमन गनत सं थथागर्
ब्यवथथाको आवश्यकर्ा छ।

बाह्य क्षेर
३६. वैदेस्शक व्यापारको स्थथर्र् भयावह छ। आर्थतक वषत २०४९/५० मा रू. २२ अबतको
व्यापार घाटा रहेकोमा पच्चीस वषतको अवर्धमा यथर्ो घाटा कररब ४२ गुर्ाले बढी गर्
आर्थतक वषत २०७३/७४ मा रू. ९ खबत १७ अबत (कुल गाहतथ्य उत्पादनको ३४.४
प्रर्र्शर्) पुगक
े ो छ भने चालु आर्थतक वषतको प्रथम सार् मवहनासम्ममा यथर्ो घाटा रू. ६
खबत १४ अबत पुगेको छ। नेपालको वैदेस्शक व्यापार भारर्सँग अर्धकेस्न्द्रर् (कुल व्यापारको
६४.८ प्रर्र्शर्) भएकोले भारर्सँगको उच्च व्यापार घाटा (कुल व्यापार घाटाको ६६
प्रर्र्शर्) मुख्य समथयाको रुपमा दे स्खएको छ। वथर्ु र्नयातर्ले आयार्को ७ प्रर्र्शर् मार
धान्न सकेको अवथथा छ। आयार्मा भएको वृविको र्ुलनामा र्नयातर्को वृवि र्नकै कम र
कुनै वषतहरूमा ह्रास समेर् आएकोले यथर्ो स्थथर्र् आएको हो।

ँ ै गएको छ। यसमा धेरै कारर्हरू स्जम्मेवार छन्। बाह्य
३७. र्नयातर्को आधार सं कुस्चर् हुद
क्षेर उदारीकरर्ले आयार् र् बढ्यो र्र र्ुलनात्मक लाभका वथर्ुहरूको प्रबितनमा यथोस्चर्
ध्यान पुग्न सकेन। वैदेस्शक व्यापारमा दे शगर् र वथर्ुगर् ववववर्धकरर् हुन सकेन। बैंवकङ
क्षेरको

कजात

नीर्र्

र्नयातर्जन्य

उद्योगमैरी

बन्न

सकेन।

उत्पादनमूलक

सावतजर्नक

सं थथानहरूको व्यावसावयक दक्षर्ा र क्षमर्ा कमजोर रह्यो। लामो समय कायम रहेको
राजनीर्र्क अस्थथरर्ाले उत्पादन र लगानीको वार्ावरर् प्रर्र्कूल बनाउनुको साथै ववद्युर्
12

 आपूर्र्तमा अवरोध, कच्चापदाथतको उत्पादनमा क्षय, औद्योर्गक-िम सम्बन्ध लगायर्को
सं रचनात्मक समथयाले

गदात

र्नयातर्जन्य

उद्योगहरू धराशायी बन्दै

गए। र्लथवरुप

र्नयातर्योग्य वथर्ु उत्पादनमा ह्रास आई र्नयातर्मा वृवि हुनसकेको छै न।
३८. समग्र अथतर्न्र आयार्मुखी बनेको छ। युवा जनशस्ि वैदेस्शक रोजगारीमा आस्िर् हुन ु
पने बाध्यर्ाले आन्र्ररक उत्पादन र उत्पादकत्वमा नकारात्मक असर पनु,त अथतर्न्रको
उत्पादन सं रचना आयार्मुखी हुन ु र ववप्रेषर् आयले उपभोगको थर्र बढाउनु लगायर्का
कारर्हरूले अथतर्न्र आयार्मुखी बनेको हो। जीवन र्नवातहको लार्ग अत्यावश्यक खाद्यान्न,
लिाकपडा, औषर्ध, इन्धनदे स्ख ववलार्सर्ाका वथर्ुहरूसम्म र उद्योग सञ्चालनको लार्ग
आवश्यक कच्चा पदाथत र र्नमातर् सामाग्रीहरूसम्म आयार्मा र्नभतर बन्नु परे को स्थथर्र् छ।
ववगर् पाँच वषतको नेपालको आयार् सं रचनामा सबैभन्दा बढी औसर् १५ प्रर्र्शर् इन्धन र
त्यसपर्छ औसर् १४ प्रर्र्शर् कृवषजन्य पदाथतको वहथसा रहेको छ। त्यसै गरी, सवारी साधन
ु ातको अंश औसर् 12 प्रर्र्शर् र ववद्युर् आयार् वापर्को भुिानी अंश औसर् 1
र पाटतपज
प्रर्र्शर् भन्दा बढी रहेको छ। कुल आयार्को कररब ५ प्रर्र्शर् सुनचाँदी लगायर्को
बहुमूलय धार्ु रहने गरे को छ।

ँ ै जानु
३९. नेपालमा उत्पादन हुन सक्ने आधारभूर् खाद्य वथर्ुहरूको आयार् वृवि हुद
स्चन्र्ाको ववषय रहेको छ। चालु आर्थतक वषतको प्रथम सार् मवहनासम्ममा जम्मा रू. ६
खबत ६१ अबतको आयार्मध्ये कररब रू. १७ अबतको चामल, रू. ७ अबतको र्रकारी, रू. ३
अबतको र्लर्ूल र रू. 13 अबतको खानेर्ेलको आयार् भएको छ। आयार् प्रर्र्थथापनको
रर्नीर्र्लाई लामो समयसम्म त्यागेका कारर् खाद्य वथर्ु लगायर् अन्य औद्योर्गक
वथर्ुहरूको आयार् अथवाभाववक रुपमा बढे को हो।
४०. ववप्रेषर् आप्रवाहको वृविदर सुथर् हुने स्थथर्र्मा पुगक
े ो छ। ववगर् १० वषतमा ववप्रेषर्
आय वावषतक औसर् २० प्रर्र्शर्ले वृवि भएकोमा पर्छलला वषतहरूमा क्रर्मक रुपमा कम
हुँदै रोवकने स्थथर्र्मा पुगेको छ। र्लथवरुप आर्थतक वषत २०७४/७५ को पवहलो ७
मवहनामा ववप्रेषर्को वृविदर १.७ प्रर्र्शर् मार दे स्खएको छ जबवक गर् वषतको सोही
अवर्धमा यो वृविदर ५.२ प्रर्र्शर्सम्म कायम र्थयो। खासगरी वैदेस्शक रोजगारीमा
ु हरूमा दे स्खएको
जानेहरूको सं ख्या कम हुँदै जानुको साथै रोजगारीका प्रमुख गन्र्व्य मुलक
13

 राजनैर्र्क र आर्थतक समथयाको कारर् यो स्थथर्र् आएको हो। र्र ववप्रेषर् आय अझै
ववदे शी मुद्रा सस्ञ्चर्र्को प्रमुख स्रोर्को रुपमा रहेको छ। समग्रर्ामा, अथतर्न्र ववप्रेषर् आयआयार्–उपभोगको चक्रव्यूहमा रुमस्ललएकोले उत्पादकत्व र आन्र्ररक रोजगारी लगायर्को
सं रचनात्मक समथया थवपएको छ।
४१. पर्छललो समयमा चालु खार्ा र शोधनान्र्र घाटा बढ्न थालेकोले ववदे शी मुद्रा

सस्ञ्चर्र्मा चाप पनत थालेको छ। चालु आर्थतक वषतको पवहलो सार् मवहनासम्ममा चालु
खार्ा रू. १ खबत ४१ अबत र शोधनान्र्र रू. १८.३ अबतले घाटामा रहेको छ जबवक गर्
आर्थतक वषतको सोही अवर्धमा चालु खार्ा रू. १०.६ अबतले मार घाटामा रहेको र्थयो भने
शोधनान्र्र रू. ३६.९ अबतले बचर्मा रहेको र्थयो। लामो समयसम्मको बचर्पर्छ भुिानी
घाटा दे स्खन थालनु स्चन्र्ाको ववषय बनेको छ। २०७४ माघ मसान्र्सम्ममा ववदे शी ववर्नमय
सस्ञ्चर्र् 2074 असारको र्ुलनामा 2.8 प्रर्र्शर्ले घटे को छ। चालु खार्ा घाटामा सुधार
गदै भुिानी सन्र्ुलन कायम गनत र ववदे शी मुद्रा सस्ञ्चर्र् घट्न नददन बाह्य क्षेरमा धेरै
सुधार गनुप
त ने भएको छ।

सावतजर्नक खचत
४२. सावतजर्नक खचत व्यवथथामा चालु खचतको आकार बढ्दै गएको छ। चालु खचतको ववगर्
५ वषतको औसर् वृवि 17 प्रर्र्शर् छ। आर्थतक वषत २०७४/७५ को प्रक्षेवपर् राजथवसँग
चालु खचतको अनुपार् अझै ११० प्रर्र्शर् छ। सामास्जक सं रक्षर् र सुरक्षाका लार्ग मार
कुल गाहतथ्य उत्पादनको ५ प्रर्र्शर्भन्दा बढी खचत हुने गरे को छ। प्रशासर्नक र सुरक्षा
क्षेरको खचत वृवि उच्च छ। सरकारी सेवामा ववदे श भ्रमर् मौलाउँदै गएको छ र्र यथर्ो
भ्रमर्को उपलस्ब्ध लेखाजोखा गने प्रचलन नै छै न।
४३. सावतजर्नक ववि व्यवथथापनमा वविीय अराजकर्ा र्नस्म्र्एको छ। स्रोर् यवकन नभई
बजेट ववर्नयोजन गने, कायातन्वयन पूवक
त ो र्यारी र्बना बजेट माग गने र ववर्नयोजन गने,
बजेटभन्दा बावहर गएर स्रोर्को सुर्नस्श्चर्र्ा ददने, स्रोर् सुर्नस्श्चर्र्ा ददइएको कायतक्रम अको
वषतको बजेटमा समावेश नगने, ववर्नयोस्जर् बजेट कायातन्वयन नगरी आर्थतक वषत शुरु भएको
केही ददनमा नै गैर बजेटरी रकम माग गने, थवीकृर् लागर् अनुमानभन्दा कैयौं गुर्ा बढीको
14

 मे क्कापट्टा लगाउने र आर्थतक वषतको अस्न्र्म चौमार्सक वा मवहनामा कायतक्रम सं शोधन गरी
बजेट खचत गने प्रवृस्ि मौलाएको छ।
४४. बजेटको ववश्वसनीयर्ामार्थ प्रश्न उठ्न थालेको छ। स्रोर् नै नभई बजेटको आकार
बढाउन मनोगर् आधारमा स्रोर् दे खाइएको छ। उदाहरर्का लार्ग चालु आर्थतक वषतको
बजेटमा रू.१ खबत २ अबत ७३ करोड ६२ लाख कोषको सस्ञ्चर्र् (Treasury Balance)
ँ लन गररएकोमा आर्थतक वषतको अन्त्यमा रू. ४८ अबत ६१
रहने अनुमान गरी स्रोर् आक
करोड सस्ञ्चर् घाटा दे स्खएको छ। त्यथर्ै वैदेस्शक सहायर्ा प्राप्र् हुन्छ भन्ने अड्कल
गररएका कर्र्पय

आयोजनाका बारे

कुनै

छलर्लसम्म

भएको दे स्खदै न।

सावतजर्नक

सं थथानमा गररएको ऋर्को साँवा वर्र्ातमा रु. १५ अबत स्रोर् प्राप्र् हुने अनुमान गररएकोमा
त्यो प्राप्र् हुने कुनै सम्भावना दे स्खं दैन। यसले बजेटमा प्रथर्ाव गररएको खचत गने स्रोर्मा नै
झण्डै रु. २ खबत नपुग भएको दे खाउँछ। बजेट र्नमातर् कुशलर्ापूवक
त हुन नसकेकाले भेरीबबई

डाइभसतन

बहुउद्देश्यीय

आयोजना, धरान-चर्रा-हेटौंडा

सडक, हुलाकी

राजमागत,

भूकम्पपर्छको पुनर्नतमातर्जथर्ा रास्ष्कय प्राथर्मकर्ा प्राप्र् आयोजनाहरू र र्नस्श्चर् रुपमा खचत
हुनसक्ने शीषतकमा आवश्यकभन्दा र्नकै कम रकम छु ट्याइनु र स-साना आयोजनाहरूमा
बजेट छने प्रवृस्िमा सुधार नआउनुले ववर्नयोजन दक्षर्ा नभएको प्रष्ट दे खाउँछ।
४५. सं ववधान बमोस्जम जेम १५ गर्े बजेट प्रथर्ुर् भई अस्घललै आर्थक
त वषतमा बजेट पाररर्

भए पर्न कायातन्वयन पक्षमा सुधार आएको दे स्खएन। बजेट र्यारीका समयमा यथेष्ट
ध्यान ददन नसक्दा कायतक्रम र बजेटबीच र्ालमेल नर्मले का कारर् ववर्नयोस्जर् बजेट पूरै
खचत हुन सकेको छै न। ववर्नयोजनको र्ुलनामा यथाथत खचत ८० प्रर्र्शर्को हाराहारीमा मार
रहेको छ। यसमा गैर बजेटरी खचतको रकम घटाउने हो भने यथाथत ववर्नयोजनको ७५
प्रर्र्शर्

मार

खचत

भएको

दे स्खन्छ।

बजेट

कायातन्वयनको

पुरानै

प्रवक्रया

रहेकाले

ँ ीगर्र्र्तको बजेट आर्थतक वषतको अस्न्र्म चौमार्सक, त्यसमा पर्न अस्न्र्म एक वा दुई
पूज
मवहनामा अत्यर्धक खचत हुने गरे को छ। ववगर् सार् वषतको र््याङ्कले कररब ७० प्रर्र्शर्
ँ ीगर् बजेट अस्न्र्म चौमार्सकमा मार खचत भएको दे खाउँछ। मे क्कापट्टाको काम वढलो
पूज
शुरु गने, पररयोजनामा अस्ख्र्यारी वढलो पमाउने, काम सम्पन्न भएकोमा पर्न भुिानीमा
वढलाइ गने र भेररएसन वववाद लामो समय कायम राख्ने कायतले बजेट खचत आर्थतक वषतको
15

 अस्न्र्म मवहनामा धेरै दे स्खने गरे को हो। यो प्रवृस्िमा सुधार गनुप
त ने दावयत्व वर्तमान
सरकारमा छ।
४६. चालु आर्थक
त
वषतदेस्ख बजेट खचत गने अस्ख्र्यारी आवश्यक नपने र ववर्नयोजन

ववधेयक पाररर् भएपर्छ कायतक्रम थवीकृर् गनुत नपने व्यवथथा गररए पर्न बजेट
कायातन्वयनको गर्र् उथर्ै छ। चालु आर्थतक वषतको र्ागुन मसान्र्सम्ममा कुल
ववर्नयोस्जर् बजेटको ४१ प्रर्र्शर् मार खचत भएको छ। यसमध्ये थथानीय र्हलाई
हथर्ान्र्रर् गररएको रकम केन्द्रीय लेखामा खचत दे स्खए पर्न वाथर्ववक खचत भने भएको
छै न। आर्थतक वषतको 67 प्रर्र्शर् समय व्यर्र्र् भइसकेको यो अवर्धमा चालुर्र्त ५०
ँ ीगर्र्र्त २८ प्रर्र्शर् र वविीय व्यवथथार्र्त २३ प्रर्र्शर् मार खचत भएको
प्रर्र्शर्, पूज
छ।

ँ ीगर् खचत बढाउन सरोकारवाला र्नकायबाट मोस कायत भएको छै न, बरु एउटै
४७. पूज
ँ ीगर् खचत कम हुनम
ु ा धेरै कारर् छन्।
प्रकृर्र्का कारर्हरू दोहोर्याउने गररएको छ। पूज
पूव त र्यारी र्बना मू ला आयोजनाहरू बजेटमा समावेश हुने, जग्गा प्रास्प्र्मा धेरै समय लाग्ने र
मे क्कापट्टा सम्झौर्ा गरी कायत प्रारम्भ गनत लामो समय लाग्ने जथर्ा समथयाहरू दोहोररएका
छन्। वन क्षेरमा रुख काट्ने र र्नमातर् सामाग्री (ढु ङ्गा, र्गट्टी, बालुवा) को उपलब्धर्ामा
अन्र्रर्नकाय समन्वयको समथया सधैं उठ्ने/उमाउने गररएको छ। मू ला आयोजनाको
कायातन्वयन प्रवक्रया र आयोजना व्यवथथापनमा नयाँपन लयाउन सवकएको छै न। आयोजना
कायातन्वयन गने मन्रालय र र्नमातर् व्यवसायीहरूको क्षमर्ा कमजोर हुँदै गएको छ।
कायतसम्पादनथर्र कमजोर भएपर्न, आयोजना समयमा पूरा नभए पर्न स्जम्मेवार पदार्धकारी
वा र्नमातर् व्यवसायी कसैलाई पर्न कारवाही भएको छै न। वविीय जवार्दे वहर्ा र
उिरदावयत्व शून्यप्रायः स्थथर्र्मा रहेको छ भने दण्डहीनर्ाको सं थकार पर्न बढ्दै गएको छ।
४८. केही वषतयर्ा वविीय (Fiscal) अनुशासनको पक्ष अत्यन्र् कमजोर दे स्खएको छ।
यसका केही दृष्टान्र्हरू दे हाय बमोस्जम प्रथर्ुर् गररएको छ।
(क) नेपाल सरकार (मस्न्रपररष ) बाट अथत मन्रालयको सहमर्र् वेगर थप आर्थतक
दावयत्व र्सजतना हुने थुप्रै र्नर्तयहरू भएका छन्। आर्थतक दावयत्व पने ववषयमा पर्न
16

 ववषयगर् मन्रालयहरूबाट माडो प्रथर्ाव पेश भई र्नकासा वा सुववधा वृविको र्नर्तय
हुने गरे को छ। आर्थतक कायतववर्ध सम्बन्धी कानुनमा अथत मन्रालयको सहमर्र् र्लएर
मारै थप आर्थतक दावयत्व र्सजतना गनुप
त ने व्यवथथाको माडो उललङ्घन भएको छ।
(ख) नेपाल सरकार (मस्न्रपररष ), अथत मन्रालय र ववर्भन्न मन्रालयहरूबाट हच ुवाका
भरमा र र्नवहर् राजनैर्र्क थवाथतका कारर् भएका र्नर्तयहरूबाट राज्यकोष मार्थ
दीघतकालीन रुपमा मू लो दावयत्व थप भएको छ। सथर्ो लोकवप्रयर्ाका लार्ग गररएका
कर्र्पय र्नर्तयहरू कायातन्वयन गनत सवकने अवथथामा नै छै नन्।
(ग)

ु ो रूपमा मध्यकालीन खचत सं रचनाको
आवर्धक योजना र वावषतक बजेटको सेर्क
अवधारर्ा लयाइए पर्न यसलाई अवहले पूरै वेवाथर्ा गररएको छ। बजेट र कायतक्रममा
अनुशासन कायम राख्न अवलम्बन गररएको ववषयगर् मन्रालय बजेट सूचना प्रर्ालीमा
प्रववष्ट कायतक्रमहरू सं शोधन गने र आर्थतक वषतको बीचमा आएर सयौं आयोजना थप
गने प्रवृस्िले समग्र प्रर्ाली नै धरापमा परे को छ।

(घ)

स्रोर्को यवकन नै नगरी र थथावपर् प्रावधानहरूको पालना नै नगरी जथर्ासुकै
आयोजनाका लार्ग पर्न बहुवषीय मे क्काको सहमर्र् ददइएको छ। यथर्ा बहुवषीय
मे क्काको भुिानी ददन बाँकी दावयत्व रू. २ खबत भन्दा बढी रहेको छ। योजना
थवीकृर्र्मा र्नयन्रर् र सन्र्ुलनको व्यवथथा कमजोर भएको दे स्खन्छ। उदाहरर्का
लार्ग एउटै र्नर्तयबाट एउटै मन्रालयका २३९ आयोजनाहरूलाई स्रोर्को व्यवथथा
र्बना नै रू. १ खबत २२ अबत बराबरको बहुवषीय मे क्का लगाउन सहमर्र् प्रदान
गररएको दे स्खन्छ।

(ङ)

चालु आर्थतक वषतमा आर्थतक सहायर्ा वापर् रू. २५ करोड ववर्नयोजन भएकोमा
नेपाल सरकार (मस्न्रपररष ) का ववर्भन्न र्मर्र्का र्नर्तयहरूबाट रू. ४० करोड २०
लाख ८६ हजार वर्तमान सरकार गमन अगावै ववर्रर् भइसकेको दे स्खन्छ।

(च)

स्रोर् नै नभई महानगरीय प्रहरी पररसर काममाडौंका लार्ग नेपाल खाद्य सं थथानको
जग्गा खररदका लार्ग रू. २ अबत ९९ करोड उपलब्ध गराउने र्नर्तय नेपाल सरकार
(मस्न्रपररष ) ले गरे को छ।

17

 (छ) र्नमातर्ाधीन सं रचना पूरा नगरी अको सं रचनामा हार् हालने र मे क्का लगाइहालने
प्रवृस्ि व्यापक छ। र्नमातर्ाधीन पुलहरूको मार रू. ५० अबतको भुिानी दावयत्व
रहेको छ।
(ज) सं घीय सं सद र प्रदे श सभाको र्नवातचनको मुखैमा र्नवातचन आचारसं वहर्ा ववपरीर्
काममाडौंको एउटा नयाँ आयोजनाका लार्ग रू. ५१ करोडको स्रोर् सुर्नस्श्चर्र्ा
सवहर् सहमर्र् ददइएको छ। यो आयोजनाका लार्ग कामै नभई गर् माघमा
र्नकासाको माग भएको छ। मू ला आयोजनाहरू टु क्र्याएर उपभोिा सर्मर्र् मार्तर्
काम गराउन खोज्ने प्रवृस्िले धेरै ववकृर्र्हरू जन्माउँदै गएको छ।
(झ) र्रभुवन ववश्वववद्यालय अन्र्गतर्का १४२० जना आंस्शक उपप्राध्यापकहरूलाई मार्सक
करारमा र्नयुि गने र्नर्तयबाट मार वावषतक रू. ६३ करोड थप दावयत्व र्सजतना
भएको छ। चालु आर्थतक वषतमा सुदूर पस्श्चमाञ्चल ववश्वववद्यालयमा ४४४ र मध्य
पस्श्चमाञ्चल ववश्वववद्यालयमा २०३ गरी ६४७ प्राध्यापक र कमतचारीको दरबन्दी
र्सजतना गरी चालु खचतमा दबाब थवपएको छ।
(ञ) सं शोर्धर् स्शक्षा ऐनमा भएको व्यवथथा कायातन्वयन गनत चालु आर्थतक वषतका लार्ग
मार रू. ७ अबतको थप भार परे को र बषेनी रू. २० अबत बराबरको दावयत्व थवपएको
छ।
(ट)

मापदण्ड ववपरीर् औषधोपचार सुववधाका नाममा थप रकम ददने र्नर्तयले चालु खचतमा
थप चाप परे को छ। चालु वषत बजेटको नीर्र् र कायतक्रममै नपरे को क्यान्सर, मुटुरोगी
र थपाइन इन्जुरीका र्बरामीलाई मार्सक रू. ५ हजार जीववकोपाजतन भिा ददने गरी
मस्न्रपररषीबाट भएको र्नर्तयले वषेनी रू. १ अबत ८ करोड चालु खचतको दावयत्व
थवपएको छ। यथर्ा र्नर्तय सामास्जक न्यायका दृस्ष्टले उपयुि भए पर्न सरकारको
नीर्र् कायतक्रम र्था बजेटमार्तर् सं सदबाट पाररर् गराएर लागु गनुप
त नेमा मनोगर्
ँ ा वववाददर् भएका छन्।
ढङ्गले र्नर्तय हुद

(म)

कमतचारी समायोजन ऐनमा रहेको थवेस्च्छक अवकाश योजना अन्र्गतर् कररब दश
हजार कमतचारीले र्नवेदन ददएका छन्। सार् वषतको र्नवृस्िभरर् र अन्य अवकाश
सुववधा भुिानी ददनका लार्ग रू. ३० अबत भन्दा बढी खचत हुने अनुमान छ।
18

 थवेस्च्छक अवकाशको र्सिान्र् र अभ्यासको ववपरीर् समायोजन ऐनमा थवेस्च्छक
अवकाश सम्बन्धी व्यवथथा भएको दे स्खन्छ। अवहले

प्रदे श र थथानीय र्हमा

कमतचारीको अभाव छ र केन्द्रबाट कमतचारी खटाउनुपने आवश्यकर्ा छ। र्ी र्हमा
अनुभवी कमतचारी खटाउनुको साटो थवेस्च्छक अवकाश योजना लयाएर मू लो आर्थतक
दावयत्व र्सजतना गररएको छ। कमतचारी समायोजन ऐनमा व्यवथथा गरी सावतजर्नक
सूचनाबाट

अवकाशमा

जाने

कमतचारीको

र्नवेदन

र्लइसकेको

सन्दभतमा

यसको

व्यवथथापन जवटल बनेको छ।
(ड)

ववना

आधार

कमतचारी

दरबन्दी

र्सजतना

भएका

छन्।

र्नजामर्ी

र्था

सुरक्षा

र्नकायहरूमा व्यस्ि ववशेषको बढु वालाई केन्द्रर्बन्दु बनाई एकै मवहनामा धेरै पटक
सं गमन र्था व्यवथथापन सवे क्षर् गने काम भएको छ। त्यथर्ो अध्ययन प्रर्र्वेदनमा
अथत मन्रालय र्था सामान्य प्रशासन मन्रालयको सं थथागर् र्नर्तयबाट सहमर्र् प्राप्र्
गनुप
त नेमा

अध्ययनमा

सं लग्न

अर्धकृर्

कमतचारीको

हथर्ाक्षरको

आधारमा

मार

मस्न्रपररष बाट र्नर्तय गराई दरबन्दी र्सजतना गने गलर् अभ्यासहरू भएका छन्।
यसरी मार्थललो र्हमा अन्धाधुन्ध दरबन्दी थवपनाले र्लब, भिा, सवारी साधन, इन्धन,
ममतर् लगायर्को खचत वृवि मार होइन दीघतकालीन दावयत्वको रुपमा र्नवृस्िभरर्,
औषधोपचार, सस्ञ्चर् र्बदाको भुिानी जथर्ा अवकाश भुिानीको दावयत्वहरू समेर्
बढे को छ।
(ढ)

मन्रालय र र्नकायको र्नयर्मर् सं यन्रबाट हुने कामका लार्ग पर्न कसै लाई जार्गर र
सुववधा ददनैका लार्ग बोडत, ववकास सर्मर्र्, प्रर्र्ष्मानहरू गमन गने र भएकामा दरबन्दी
थप्ने र्नर्तयले चालु खचत व्यवथथापनमा च ुनौर्र् थवपएको छ।

४९. राष्कसेवक कमतचारीहरूको र्नवृस्िभरर् लगायर्को अवकाश सुववधा सम्बन्धी खचतमा

र्नरन्र्र वृवि भइरहेको छ। र्नजामर्ी कमतचारी, नेपाली सेना, नेपाल प्रहरी, सशथर प्रहरी
बल, सामुदावयक ववद्यालयका स्शक्षक लगायर् राष्कसेवक कमतचारीको र्नवृस्िभरर् लगायर्को
अवकाश भुिानीमा चालु आर्थतक वषत रू. ६२ अबत ४० करोड खचत हुने अनुमान गररएको
छ। ववगर् पाँच वषतको अवर्धमा सेवार्नवृि सुववधा खचतमा १५६ प्रर्र्शर्ले वृवि भएको
छ। यो प्रवृस्ि कायम रहने हो भने दश वषतमा यथर्ो खचत रू. ३ खबत नाघने दे स्खन्छ।
19

 ५०. योगदानमा आधाररर् र्नवृस्िभरर्को लार्ग कुनै कोष वा अन्य व्यवथथा गररएको छै न।
कमतचारीको अवकाश उमेरमा पुनरावलोकन नगररएको कारर्ले कम उमेरमा नै अवकाश
हुँदा र्नवृस्िभरर्को दावयत्व बढ्दै गएको छ। बीस वषत सेवा गरे पर्छ र्नवृस्िभरर् पाउने,
अन्माउन्न वषतमा नै अवकाश हुने, अवकाश भएकै र्मर्र्दे स्ख र्नवृस्िभरर् पाउने, कमतचारीको
पररवारले

पर्न आजीवन र्नवृस्िभरर् पाउने र वहालवाला कमतचारीको र्लब बढ्दा

र्नवृस्िभरर् दुई र्र्हाइले बढ्ने व्यवथथा भएकाले यसको दावयत्व र्ीब्र रूपमा बवढरहेको छ।
५१. र्नजामर्ी सेवामा र्नयर्मर् बाहेकका कायतहरूका लार्ग व्यवथथा गररएको सेवा करार

नीर्र्को व्यापक उललघंन भएको छ। सेवा करारभन्दा व्यस्िगर् करार गरी कमतचारी
सरह र्नयुस्ि र र्लब भिाको व्यवथथा गररएको छ। सो अनुसार हाल करारमा र्नयुि
भएका कम्प्यूटर अपरे टर, सवारी चालक, कायातलय सहयोगी लगायर्को सं ख्या ३२
हजारभन्दा बढी रहेको दे स्खन्छ। यस वापर् वावषतक रू. ५ अबत ५६ करोड र्लब भिामा
मार खचत भएको स्थथर्र् छ।
५२. ववर्भन्न र्नकायहरूमा कायतसम्पादन सूचक (Performance Indicators) का आधारमा

प्रदान गररदैं आएको प्रोत्साहन भिाको प्रत्यक्ष प्रभाव कायत सम्पादनमा पनत सकेको
छै न। यथर्ो भिा सेवा प्रवाहसँग प्रत्यक्ष रूपले सम्बस्न्धर् कायातलयमा भन्दा केन्द्रीयथर्रमा,
त्यसमा पर्न शस्िशाली मार्नएका कायातलयहरूमा ववथर्ार भएको छ। केही कायातलयहरूमा
ँ ा यथर्ो
र्नयुस्ि, हास्जरी र र्ोवकएको पोशाकलाई समेर् कायतसम्पादन सूचकर्भर राखेको हुद
भिालाई कायातलयको नर्र्जासँग पुस्ष्ट गनत सक्ने अवथथा दे स्खएको छै न।
५३. सं ववधानबमोस्जम संघीय सस्ञ्चर् कोषबाट प्रदे श र थथानीय र्हमा वविीय समानीकरर्

अनुदान र सशर्त अनुदान वापर् हथर्ान्र्रर् गररएको रू. २ खबत २५ अबतको खचतको
प्रर्र्वेदन प्राप्र् भएको छै न। थथानीय र्हमा सशर्त अनुदान पमाउँदा थपष्ट रुपमा प्रयोजन
र कायतक्रमको वववरर् पमाउनु पनेमा त्यसमा भएकोले वढलाइले केही अर्नवायत दावयत्व
ँ सम्बस्न्धर् कायतक्रमहरूमा थथानीय
(जथर्ै ववद्यालयका स्शक्षकको र्लब भिा) र कृवषसग
र्हले

वजेट

नछु ट्याई

अन्यर

नै

खचत

20

गरे को

पाइएको

छ।

अवहले

ववर्भन्न

 गाउँपार्लका/नगरपार्लकाले ववद्यालय स्शक्षकको र्लब भिाको लार्ग थप रकम माग
गरे काले यसको व्यवथथापन च ुनौर्र्पूर्त भएको छ।

राजथव
५४. राजथवको दायरा साँघरु ो छ। आर्थतक गर्र्ववर्धहरू अपेस्क्षर् रूपमा ववथर्ार हुन नसकेको
र सबै आर्थतक वक्रयाकलापहरू औपचाररक प्रर्ालीमा लयाउन नसवकएको कारर् करको
आधार र दायरा साँघरु ो भएको छ। हालसम्म करको दायरामा आयकरर्र्त कररब १०
लाख र मूलय अर्भवृवि र्र्त १ लाख ९० हजार करदार्ा मार दर्ात भएका छन्। दर्ात
भएकामध्ये आयकरमा ५३.५ प्रर्र्शर् र मूलय अर्भवृवि करमा

३० प्रर्र्शर्ले आफ्नो

वववरर् वुझाउने गरे का छै नन्।
५५. राजथव प्रर्ाली प्रगर्र्शील र नर्र्जामुखी छै न। राजथव प्रशासनको वक्रयाशीलर्ा कमजोर
छ। आन्र्ररक उपभोग र आयार्मा भएको वृवि राजथवमा प्रर्र्ववस्म्बर् भएको छै न।
करयोग्य कारोवार गने सबै व्यस्ि र्था सं थथाहरूलाई करदार्ालाई करको दायरामा लयाउन
सवकएको छै न। अथतर्न्रमा करको क्षमर्ाबारे प्रभावकारी अध्ययन/अनुसन्धान हुने गरे को
पर्न छै न।
५६. कर प्रर्ाली आयार्मा आधाररर् छ। कुल राजथवमा कररब २७ प्रर्र्शर् योगदान रहेको
मूलय अर्भवृवि करको कररब ६४ प्रर्र्शर् आयार् हुने वथर्ुमा भन्सार र्बन्दुबाट प्राप्र् हुने
गरे को छ। यस बाहेक भन्सार महसुल आयार्को अन्र्शुलक र आयार्को मूलय अर्भवृवि
कर जोड्दा कुल राजथवमा आयार्मा आधाररर् राजथवको अंश कररब ४७ प्रर्र्शर् रहेको
छ।
५७. कुल राजथवमा आन्र्ररक राजथवको योगदान कम छ। कुल कर राजथवमा आन्र्ररक
मूलय अर्भवृवि करको अंश कररब ३६ प्रर्र्शर् मार रहेको छ। आन्र्ररक मूलय अर्भवृवि
करर्र्त सेवा क्षेरको बाहुलयर्ा छ। आन्र्ररक उत्पादन र्था आन्र्ररक ब्यापारको योगदान
मूलय अर्भवृवि करमा अत्यन्र् कम छ। उत्पादन र र्बक्री ववर्रर् भइरहेका सबै वथर्ु र्था
सेवाको कारोवारलाई मूलय अर्भवृवि कर र्था अन्र्ःशुलकमा समेट्न सवकएको छै न।

21

 ५८. मूलय अर्भवृवि करको कायातन्वयन पक्ष प्रभावकारी दे स्खएको छै न। मूलय अर्भवृवि
करको र्सिान्र् र अभ्यास ववपरीर् मनोगर्रुपमा कर्र्पय वथर्ुहरूको र्बक्रीमा सं कलन हुने
गरे को कर व्यवसायीलाई वर्र्ात ददइने व्यवथथाले वावषतक कररब रू. ५ अबत भन्दा बढी
राजथव गुमाउनु परे को स्थथर्र् छ। कर छु टको प्रभाव सम्बन्धमा कुनै मोस अध्ययन एवम्
ववश्ले षर् हुने गरे को छै न। त्यसै गरी कर नलाग्ने कारोवारको सीमा बढाउँदै हाल रू. ५०
लाख पुर्याइएकोले कारोवार टु क्र्याएर कर छली गनत प्रोत्साहन र्मले को छ। मूलय अर्भवृवि
कर लाग्ने वथर्ु र्था सेवाको र्बक्रीमा ववद्युर्ीय प्रर्ाली (E-billing) लागु गनत सवकएको
छै न। मूलय अर्भवृवि करमा करकट्टी र्लनका लार्ग खररद र्बलको दुरुपयोग हुने गरे को र
झुमा र्बलको प्रयोगबाट समेर् करकट्टी र्लने गरे को पाइएको छ। यथर्ा झुमा ववल
प्रयोगकर्ात ववरुि करप्रशासनले केही वषत अगार्ड कारवाही गरे को र्थयो। र्र पर्छललो
समयमा यथर्ा अपराधजन्य करछलीका वक्रयाकलाप ववरुि कर प्रशासनलाई सशि रुपमा
पररचालन गराउन सवकएको छै न।
५९. थवयंकर

र्नधातरर्मा आधाररर् मूलय अर्भवृवि कर प्रर्ालीमा करदार्ाले यथाथत

कारोवारको घोषर्ा नगरे को अवथथा छ। मूलय अर्भवृवि करमा दर्ात भएका करदार्ामध्ये
कररब ३० प्रर्र्शर्ले कर वववरर् नबुझाएको पाइएको छ। वववरर् बुझाउनेमध्ये कररब
३४ प्रर्र्शर् करदार्ाले शून्य वववरर् (कुनै कारोवार नभएको) दे खाउने गरे का, कररब ५४
ँ कर वर्र्ात र्लनुपने वा पर्छ र्मलान गने गरी वववरर् पेश
प्रर्र्शर्ले क्रेर्डट (सरकारसग
गरे का छन्। जम्मा १२ प्रर्र्शर् करदार्ाले मार डेववट वववरर् (कर समेर् बुझाउने गरी)
वववरर् दास्खला गरे को अवथथाले मूलय अर्भवृवि करको कायत सम्पादन कमजोर रहेको
दे खाउँछ। करदार्ाको र्र्तबाट कर कानुन र प्रर्ालीको पररपालना (Compliance) मा
ध्यान ददइएको दे स्खं दैन।
६०. भन्सार र्बन्दुहरूमा अपेस्क्षर् सुधार हुन सकेको छै न। ववगर्मा भन्सार प्रर्ालीको
सुधारका लार्ग अबलम्बन गररएका प्रयासहरूको वावजूद भन्सार र्बन्दुहरूमा अझै आयार्को
पररमार् घटाउने, वाथर्ववक भन्दा कम मूलय घोषर्ा गने, बढी दरमा भन्सार महसुल लाग्ने
ँ ै
वथर्ुलाई कम दरमा वगीकरर् गने जथर्ा कर छली र्था च ुहावट हुने गरे को गुनासो रहद
आएको छ। भन्सार सम्बन्धी कानून, नीर्र् र प्रर्ालीमा गररएको सुधार र सूचना प्रववर्धको
22

 प्रयोगको प्रभाव भन्सार र्बन्दुहरूमा अपेस्क्षर् रुपमा दे स्खदै न। भन्सार जाँचपास अझै
व्यवस्थथर् हुन सकेको छै न। भन्सार राजथव च ुहावटमा भन्सारमा कायतरर् कमतचारी,
आयार्कर्ात र भन्सार एजेन्टहरूको र्मलोमर्ो रहेको गुनासो छ। भारर्ीय सीमाका प्रमुख
भन्सार नाकाहरूमा एकीकृर् जाँच चौकी (ICP) र्नमातर्मा भइरहेको वढलाइ र पूवातधारको
कमजोर अवथथाले समथया थवपएको छ। अवैध व्यापार र राजथव च ुहावट र्नयन्रर् गनत
भन्सार नाका र र्समानामा पररचार्लर् सुरक्षाकमीहरूको भूर्मका प्रभावकारी दे स्खएको छै न।
६१. कर

प्रशासनमा कायतरर् जनशस्िहरूको दक्षर्ा, व्यावसावयकर्ा र सदाचाररर्ामा

अपेस्क्षर् सुधार आउन सकेको छै न। कर परीक्षर् र्था अनुसन्धानको गुर्थर्रमा ह्रास
आएको छ।

ँ ीगर् लाभकर र अन्य सम्भाववर् कर च ुहावट र छलीववरुि कर र्नधातरर्मा
पूज

वढलाइ हुँदा राजथव गुर्मरहेको अवथथा छ। र्नधातररर् करको असुलीमा पर्न र्दारुकर्ा
दे स्खएको छै न। कर बक्यौर्ाको रकम बवढरहेको छ। आन्र्ररक राजथव कायातलयहरूबाट
गररने कर परीक्षर् र्था अनुसन्धानको गुर्ात्मकर्ामा प्रश्न उठ्ने गरे को छ। कर परीक्षर्
र्था अनुसन्धानबाट कर छली र्था च ुहावट र्नयन्रर्मा उलले ख्य प्रभाव परे को छै न। यथर्ो
कर र्नधातरर्मध्ये अर्धकांश मुद्दामा जाने प्रवृस्ि दे स्खएकाले र्नधातररर् करको यथाथत असुली
समेर् कम छ।
ु को
६२. करको दायरा बढाउन सं थथागर् सुधारमा ध्यान पुग्न सकेको छै न। मुलक
आवश्यकर्ा अनुसार आन्र्ररक राजथव कायातलयहरूको सं ख्या ववथर्ार हुन सकेको छै न।
आर्थतक कारोवार उलले ख्य मारामा भएका धेरै स्जललाहरूमा छु ट्टै कायातलय नहुँदा सम्भाववर्
करदार्ाहरूलाई अझै कर प्रर्ालीमा आबि गनत सवकएको छै न। मू ला करदार्ा कायातलय र
आन्र्ररक राजथव कायातलयहरूको कायतसम्पादनथर्र अपेस्क्षर् रुपमा र्भन्न दे स्खएको छै न।
६३. कमतचारीलाई ददने गरे को प्रोत्साहन भिाको प्रभाव उत्पादकत्वमा परे को छै न। कर र्था
भन्सार कायातलयहरूका कमतचारीलाई उपलब्ध गराइएको कायतसम्पादनमा आधाररर् प्रोत्साहन
भिाले कमतचारीको कायतशैली, प्रवृस्ि, व्यावसावयक मूलय मान्यर्ा र व्यवहारमा खासै
पररवर्तन आएको दे स्खएन। कायातलयको राजथवको लक्ष्य हार्सल भए पश्चार्् भिा प्राप्र् हुने
कारर् कमतचारीहरूमा थप वक्रयाशीलर्ा र मेहनर् गने प्रवृस्ि दे स्खएको छै न।

23

 ६४. राजथव

च ुहावट

कायतसम्पादन

अनुसन्धान

प्रभावकारी

र्था

दे स्खंदैन।

र्नयन्रर्
राजथव

गनत

गमन

अनुसन्धान

भएका

ववभागले

र्नकायहरूको
राजथव

च ुहावट

(अनुसन्धान र्था र्नयन्रर्) ऐन, २०५२ बमोस्जम कायत सम्पादन गनुप
त नेमा भन्सार ऐन,
मूलय अर्भवृवि कर ऐन र अन्र्ःशुलक ऐन बमोस्जम प्रत्यायोस्जर् अर्धकारको प्रयोग गनतमा
मार सीर्मर् रहेको दे स्खएको छ। राजथव समुहका कमतचारीहरूलाई आन्र्ररक राजथव
ववभाग र भन्सार ववभागबाट राजथव अनुसन्धान ववभागमा सरुवा गने पररपाटी रहेकाले
राजथव अनुसन्धान र च ुहावट र्नयन्रर्मा थवाथत बास्झने (Conflict of Interest) दे स्खएको
छ। कर र्नधातरर् गने र च ुहावट ववरुि अनुसन्धान गने कमतचारीहरू एउटै मन्रालय
अन्र्गतर् एउटै समुहका भएकोले पर्न र्नयन्रर् र सन्र्ुलन कमजोर रहेको छ। यस
सम्बन्धमा वर्तमान सरकारले आवश्यक र्नर्तय पर्न गररसकेकोले यथर्ो अवथथा नरहने
अपेक्षा गररएको छ।
६५. पुनरावेदन सुन्ने र्नकायहरूमा ववचाराधीन राजथव सम्बन्धी मुद्दाहरूको र्नर्तयमा वढलाइ

हुने गरे को छ। आयकर र मूलय अर्भवृवि करमा कर अर्धकृर्हरूले गरे का र्नर्तय उपर
महार्नदे शक समक्ष पुनरावलोकनका लार्ग ददइएका र्नवेदन उपर र्नधातररर् ६० ददनर्भर
र्नर्तय ददनुपने बाध्यकारी व्यवथथाको कायातन्वयन हुने गरे को छै न। कर र्र्छ्यौट आयोग
ऐन, २०३३ बमोस्जम समय समयमा गमन भएका कर र्र्छ्यौट आयोगको र्नर्तयमा प्रश्न
उठ्ने गरे का छन्। एकार्र्र पुनरावेदन सुन्ने र्नकायहरूबाट लामो समयसम्म र्नर्तय नहुने र
अकोर्र्र पुनरावेदन सम्बन्धी मौजुदा कानूनी ब्यवथथाभन्दा पर गएर कानूनी उपचार खोज्ने
प्रवृस्िले राजथव सं कलन नराम्ररी प्रभाववर् भएको छ।

वैदेस्शक सहायर्ा
६६. वैदेस्शक सहायर्ा पररचालनको क्षेरमा पर्न ववसंगर्र्हरू बढ्दै

गएको दे स्खन्छ।

सहायर्ा र्लने पररयोजनाहरूको गहन ववश्ले षर् हुने गरे को छै न। यसका लार्ग सरकारका
र्र्तबाट गनुप
त ने

र्यारी कमजोर दे स्खएको छ। वैदेस्शक सहायर्ामा सञ्चालन

हुने

आयोजनाका कागजार् सम्बस्न्धर् ववकास साझेदारले नै र्यार गररददने भएकाले कर्र्पय
ु को प्राथर्मकर्ा भन्दा ववकास साझेदारका प्राथर्मकर्ा हावी भएका छन्।
अवथथामा मुलक
वैदेस्शक सहायर्ा धेरै स-साना आयोजनाहरूमा छररएको छ। आफ्नै स्रोर् र सामत्यमा गनत
24

 सवकने कायतका लार्ग पर्न वेदेस्शक सहायर्ा र्लने प्रवृस्ि छ। वैदेस्शक र्ार्लम, अध्ययन
भ्रमर्, सवारी साधन र परामशतमा मू लो रकम खचत हुने गरे को छ। वषौंदे स्ख भन्दै आए पर्न
सम्भाव्य आयोजनाको सूची (Project Bank) र्यार भएको छै न।
६७. वैदेस्शक सहायर्ाको उपयोग प्रभावकारी दे स्खएको छै न। गर् पाँच वषतमा प्रर्र्बिर्ा
गररएको रकमको कररब ५१.५ प्रर्र्शर् मार खचत/प्रास्प्र् भएको छ। गर् आर्थतक वषत
२०७३/७४ मा बजेटमा अनुमान गररएकोमध्ये ऋर्र्र्त २७.४ प्रर्र्शर् र अनुदानर्र्त
ँ ी, ज्ञान र प्रववर्ध हथर्ान्र्रर्को दृस्ष्टकोर्ले
३२.४ प्रर्र्शर् मार खचत भएको र्थयो। पूज
वैदेस्शक सहायर्ा आवश्यक पने भएर्ा पर्न यसको कायातन्वयन र उपयोगको पक्षमा अपेस्क्षर्
सुधार हुन सकेको छै न। यसका लार्ग नेपाल सरकारका सम्बस्न्धर् र्नकाय एवम् ववकास
साझेदार दुवै स्जम्मेवार दे स्खएका छन्।
६८. वैदेस्शक सहायर्ाबाट सञ्चालनमा रहेका अर्धकांश आयोजना समयमा सम्पन्न हुन

सकेको छै नन्। समय लस्म्बदै जाँदा आयोजनाको लागर् पर्न बढ्दै गएको छ। मेलम्ची
खानेपानी आयोजना, हुलाकी राजमागत, गौर्मबुि क्षेरीय अन्र्रातविय र्बमानथथल (भैरहवा
्
र्बमानथथल) को र्नमातर्को धीमा गर्र् यसका उदाहरर् हुन।
६९. बैदेस्शक सहायर्ाको मू लो वहथसा बजेट प्रर्ालीमा नै आउने गरे को छै न। नेपालमा
आउने सहायर्ामध्ये २५ दे स्ख ३० प्रर्र्शर् बजेटमा समावेश हुँदैन भने बजेट प्रर्ाली
अन्र्गतर् आउने सहायर्ामध्ये ३५ दे स्ख ४० प्रर्र्शर् रकम नेपाल सरकारको कोषमा जम्मा
नभई सोझै भुिानी हुने गरे को छ। दार्ृ र्नकायहरूबाट र्लनुपने शोधभनात समयमै नआउँदा
नेपाल सरकारको स्रोर्मा थप चाप पनत गएको छ।

सावतजर्नक ऋर्
७०. नेपालको सावतजर्नक ऋर्को भार र्ुलनात्मक रुपमा न्यून रहेको छ। आर्थतक वषत
२०७३/७४ को अन्त्यसम्ममा र्र्नत बाँकी सावतजर्नक ऋर् रू. ६ खबत ९८ अबत (कुल
गाहतथ्य उत्पादनको २६.८ प्रर्र्शर्) मार रहेको छ। यसमध्ये आन्र्ररक ऋर् रू. २ खबत
८४ अबत र बाह्य ऋर् रू. ४ खबत १४ अबत रहेको छ। सावतजर्नक ऋर्को भार कम हुन ु

25

 आर्थतक थथावयत्वको दृस्ष्टकोर्बाट उपयुि नै दे स्खए पर्न यथर्ो साधनको पररचालन हुन
नसक्दा ववकास प्रभाववर् भएको स्थथर्र् छ।
७१. चालु आर्थतक वषतमा उमाउने लक्ष्य रास्खएको रू. १ खबत ४५ अबत आन्र्ररक

ऋर्मध्ये हालसम्म रू. १ खबत २१ अबत अथातर् ् ८२ प्रर्र्शर् उमाइसवकएको छ।
चालु आर्थतक वषतको र्ागुनसम्म राजथवको लक्ष्य नपुगेको, बजेट सहायर्ार्र्तको वैदेस्शक
सहायर्ा प्राप्र् नभएको, अस्घललो वषतको नगद मौज्दार् पररवर्तनबाट व्यहोररने भर्नएको स्रोर्
उपलब्ध नभएको र यस अवर्धमा थथानीय र्हमा रू. १ खबत ५० अबत हथर्ान्र्रर्
गररएकाले आन्र्ररक ऋर् उमाउनु परे को दे स्खन्छ। ववि बजारमा र्रलर्ाको अभावसँगै
सरकारले बढी आन्र्ररक ऋर् उमाउने माउँ पर्न सं कुस्चर् हुँदैछ।

भूकम्प पर्छको पुनर्नतमातर्
७२. भूकम्पपर्छको पुनर्नतमातर्को गर्र् सुथर् रहेको छ। भूकम्पको क्षर्र् भएको र्ीन वषत
र्बत्दा पर्न कररब १५ प्रर्र्शर् मार व्यस्िगर् आवास पुनर्नतमातर् भएका छन्। भूकम्पबाट
क्षर्र्ग्रथर् सावतजर्नक पूवातधार, सम्पदा, शैस्क्षक सं थथा र्था थवाथ्य केन्द्रहरूको पुनर्नतमातर्मा
५० प्रर्र्शर्भन्दा कम मार प्रगर्र् भएको छ। पुनर्नतमातर्का लार्ग घोषर्ा गररएको वैदेस्शक
सहायर्ा पूर्त पररचालन भएको छै न। ववकास साझेदारहरूले घोषर्ा (Pledge) गरे को ४.१
अबत अमेररकी डलरमध्ये कररब ७५ प्रर्र्शर्को मार सम्झौर्ा भएको छ। सम्झौर्ा मध्ये
कररब १६ प्रर्र्शर् मार खचत/प्रास्प्र् (Disbursement) भएको छ। पुनर्नतमातर्का लार्ग थप
स्रोर्को खोजी गनुप
त ने अवथथा छ। र्नजी आवास पुनर्नतमातर्को अनुदानका लार्ग मार रु. १
खबत थप स्रोर् आवश्यक पने दे स्खएको छ।

सावतजर्नक सं थथान
७३. सावतजर्नक

सं थथानहरू प्रष्ट नीर्र् र मापदण्डर्बना सञ्चालन भइरहेका छन्।

ु ो साथै
सावतजर्नक सं थथानहरुको लगानी, ब्यवथथापन र सञ्चालनमा थपष्ट नीर्र् नहुनक
ब्यावसावयक कौशलर्ा कमजोर हुँदा अर्धकांश सं थथानहरूको कायतसम्पादन सन्र्ोषजनक
छै न। ववगर्मा सरकारै वपच्छे को र्रक र्रक नीर्र् र बुझाइले पर्न थप समथया लयाएको
छ। कमतचारीलाई र्बदा ददएर कारोबार बन्द भएका जनकपुर च ुरोट कारखाना, बीरगञ्ज
26

 स्चनी कारखाना, वुटवल धागो कारखाना, कृवष औजार कारखानाको सम्पस्िको कुनै उपयोग
हुन सकेको छै न। सावतजर्नक सं थथानको प्रमुख कायतकारी अर्धकृर्को र्नयुस्ि र्सर्ाररस गनत
र अन्य सुधारका कायत गनत थथापना भएको सावतजर्नक सं थथान र्नदे शन बोडत अवहले

कानून

र पदार्धकारीववहीन भई र्नस्ष्क्रय रहेको छ। आर्ूखुशी र्नयुस्ि गने प्रथा मौलाएको छ।
प्रमुख कायतकारी अर्धकृर् र्नयुस्ि गदात गने गररएको नाम मारको कायतसम्पादन करारको
अनुगमन र मूलयाङ्कन हुने गरे को छै न। राजनीर्र्क र्नयुस्ि पाएका त्यथर्ा पदार्धकारीहरूको
स्जम्मेवारी र उिरदावयत्व सं थथानको वहर् र प्रगर्र्भन्दा अन्यर हुने गरे को छ।
७४. वविीय

क्षेरका

सावतजर्नक

सं थथान

र

नेपाल दूरसञ्चार

कम्पनी

र्लर्मटे डलाई

अलग्याएर हेने हो भने अर्धकांश सावतजर्नक सं थथानमा सरकारले गरे को लगानीको
वास्ञ्छर् प्रर्र्र्ल प्राप्र् हुन सकेको छै न। सावतजर्नक सं थथानले उत्पादन र ववर्रर् गने
स्जम्मा र्लएका वथर्ु र्था सेवाहरूको मूलय, गुर्थर्र, समय र्ार्लका र उपभोिाको माग
बमोस्जमको पररमार्को पयातप्र्र्ा सन्र्ोषजनक छै न। एकार्धकारमा सञ्चार्लर् सं थथाहरूले
गलर् मूलय नीर्र् र व्यवथथापकीय अदक्षर्ाको कारर् मू लो मारामा सस्ञ्चर् नोक्सानी
व्यहोरररहेका छन्। सरकारी उद्योगहरू वक र् बन्द छन् वक कम क्षमर्ामा सञ्चार्लर्
छन्। अवहले राम्रो कायतसम्पादन गरररहेका सावतजर्नक सं थथानहरू पर्न र्नजी क्षेरसँगको
प्रर्र्थपधातमा खरो उरन सकेका छै नन्।
७५. र्नजीकरर्को

अभ्यास

मूलर्ः

असर्ल

दे स्खएको

छ।

र्नजीकरर्

अध्ययन

र

आवश्यकर्ामा आधाररर् नभएर लहडमा गररएको र्थयो। र्नजीकरर् भएका सं थथानहरू
र्नजीकरर्को उद्देश्य अनुरुप सञ्चालन हुन नसक्नुका साथै यसबाट सेवा, उत्पादन र
रोजगारी अर्भवृवि हुन सकेन। र्नजीकरर्को लार्ग अवलम्बन गररएका र्ररका (Modality),
मूलयाङ्कन (Valuation) र प्रवक्रया (Process) यथाथतर्ामा आधाररर् छै नन्। र्लजमा ददइएका
सावतजर्नक सं थथानको भाडा रकम प्रचर्लर् बजार दरभन्दा र्नकै कम छ। सम्पस्ि र
व्यवसाय हथर्ान्र्रर् गदात नेपाल सरकार र र्नजी लगानीकर्ातबीच भएका सम्झौर्ाको
कायातन्वयन हुन सकेको छै न। र्नजीकरर् गररएका सं थथानहरूलाई सम्झौर्ाको शर्त र उद्देश्य
बमोस्जम सञ्चालनमा लयाउन सवकएको छै न। केही सं थथानहरूमा रर्नीर्र्क साझेदार
ँ ी वृवि गने ववगर्का र्नर्तय कायातन्वयन भएका छै नन्।
र्भत्र्याई व्यवथथापकीय दक्षर्ा र पूज
27

 ७६. सावतजर्नक सं थथानहरूमा कोषमा व्यवथथा नभएको दावयत्व प्रमुख समथयाको रुपमा

रहेको छ। आर्थतक वषत २०७२/७३ सम्म यथर्ो दावयत्व रु. ३२ अबत ३३ करोड ६०
लाख रहेको छ। ववशेष गरी कमतचारीहरूको अवकाश दावयत्व भुिानीका लार्ग आवश्यक
रकमहरूको छु ट्टै कोष व्यवथथा नहुँदा सरकारी लगानीमा रहेका सं थथानहरूमा यी दावयत्व
भुिानीका लार्ग बजेटमा चाप पनत गएको छ। घाटामा सञ्चालनमा रहेका र बन्द भएका
केही सं थथानहरूमा कमतचारीको र्लब, भिा, सञ्चालन खचत र अवकाश सुववधा भुिानी ददन
र बैंकको ऋर् च ुिा गनत सरकारले ऋर् लगानी गरररहेको छ।

ववकासका लार्ग प्राप्र् अवसर
७७. लामो समयदे स्खको राजनीर्र्क अस्थथरर्ा र त्यसै को उपजमा रहने गरे को अस्थथर सरकारको
ु मा र्ाजा जनादे शसवहर् र्ीन चौथाइ मार्थको बहुमर्को सरकार
िृङ्खला समाप्र् भई मुलक
बनेको छ। जनचाहना अनुरुप आर्थतक-सामास्जक रुपान्र्रर्को कायतददशामा अस्घ बढ्न
आवश्यकर्ा अनुसार नयाँ नीर्र्को र्जुम
त ा गने र प्रभावकारी कायातन्वयन गने अवसर प्राप्र्
भएको छ। पाँच वषतसम्म दू रदृस्ष्ट र सङ्कलप सवहर्को सुदृढ स्थथर सरकार रहने भएकाले
वषेनी नीर्र् र प्राथर्मकर्ा र्ेररने क्रम अब रोवकएको छ।
७८. र्नवातचनअस्घ सावतजर्नक गररएको र र्नवातचनमार्तर्् जनअनुमोदन भएको वामपन्थी र्ालमेलको
घोषर्ापरमा उस्ललस्खर् आर्थतक समृविको थपष्ट सोच, नीर्र् र कायातन्वयन प्रारुपको
मागतस्चरलाई नै सरकारले आफ्नो कायतददशा मानेको छ। सरकारका नीर्र्, प्राथर्मकर्ा र
कायतक्रमहरूलाई कृषक, उद्योगी, व्यापारी लगायर् सबै क्षेरका नागररकको सहयोग र
सहभार्गर्ामा कायातन्वयन गने अवसर प्राप्र् भएको छ। जनर्ाको भरोसा र अपेक्षालाई
आत्मसार्् गदै अस्घ बढ्न सरकारलाई मौका र्मले को छ। आन्र्ररक द्वन्द्व र त्यसले पाने
कुप्रभावको भोगाइबाट सचेर् जनर्ा अव शास्न्र् र ववकासका पक्षमा उर्भएका छन्। यसको
लाभ यस सरकारले र्लन पाउँदैछ।
७९. ववगर् डे ढ दशकदे स्ख जनप्रर्र्र्नर्धववहीन भएको थथानीय र्हमा ३५,०४१ जनप्रर्र्र्नर्धहरू
र्नवातस्चर् भएका छन्। प्रदे श र्हमा 550 जनप्रर्र्र्नर्ध र्नवातस्चर् भई अर्धकारसम्पन्न
सरकार बर्नसकेका छन्। सं ववधान बमोस्जमका अर्धकार प्रयोग गरी थथानीय र प्रदे श
सरकारहरूले थथानीय आवश्यकर्ा र प्राथर्मकर्ाहरू नस्जकबाट पवहचान गनतसक्ने र थथानीय
28

 िम, सीप, साधन र्था अवसरहरूको दक्षर्ापूवक
त उपयोग गनतसक्ने भएका छन्। यसबाट
आर्थतक समृविको जग र्लै बाट र्नमातर् गने अवसर प्राप्र् भएको छ।
८०. भूर्मको उवतरर्ा, अनुकूल भूबनोट, जलस्रोर्को प्रच ुरर्ा, वनथपर्ीय र भुगभीय लगायर्
ु मा
मुलक

उपलब्ध

प्राकृर्र्क

स्रोर्हरूको

उपयुि

उपयोग

गरी

आर्थतक

ववकासका

वक्रयाकलाप अगार्ड बढाउने अनुकूल वार्ावरर् रहेको छ। नेपालको जानसांस्ख्यक बनौटमा
युवा जनशस्िको बाहुलय भएकोले त्यसको लाभ र्लने अवसर पर्न यो सरकारलाई छ।
८१. ववदे शी र्मर राष्कहरू र अन्र्रातस्ष्कय ववकास साझेदारहरू नेपाललाई थप सहयोग गनत
इच्छु क छन्। रास्ष्कय वहर्, थवाधीनर्ा र सावतभौमसिाको रक्षा गदै र्छमेकी एवं सबै
र्मरराष्कहरूसँग पारथपररक वहर्को लार्ग सहकायत गने वर्तमान सरकारको परराष्क नीर्र्
ँ नेपालको बढ्दो आबिर्ा (Connectivity) र अन्र्रातस्ष्कय
ु हरूसग
अनुरुप र्छमेकी मुलक
ु को आर्थतक रुपान्र्रर्मा उपयोग गने
समुदायको नेपालप्रर्र्को बढ्दो सीभावलाई मुलक
अवसर प्राप्र् भएको छ।
ु को वर्तमान आर्थतक स्थथर्र् सङ्कटापन्न अवथथामा रहेर्ापर्न केही पूवातधारमा भएका
८२. मुलक
कर्र्पय लगानीको उपलब्धीलाई उपयोग गदै अस्घ बढ्न सक्ने अवथथा आएको, स्शस्क्षर्
एवम् दक्ष जनशस्िको ववकास हुँदै गएको, सूचना प्रववर्धको ववकासले र्ड्को मादै गएको,
सरकारी एवम् र्नजी क्षेरबीच समन्वय र सहकायत बढ्दै गएको र सामुदावयक, सहकारी, गैर
सरकारी, गैर आवासीय नेपाली एवम् ववकास साझेदारहरूले समेर् ववकास प्रवक्रयामा साझेदारी
गनत अग्रसरर्ा दे खाएकोले पयातप्र् आर्थतक आधार र्नमातर् भई आर्थतक समृविको याराका
लार्ग आवश्यक स्रोर् र साधन पररचालन गनत सवकनेमा वर्तमान सरकार ववश्वथर् रहेको
छ।

आगामी कायतददशा
८३. अथतर्न्रमा दे स्खएका उलले स्खर् समथयाहरूलाई समाधान गदै सुशासन र द्रर्ु आर्थतक ववकास
मार्तर्् समृविको यारा प्रारम्भ गनत उपलब्ध सबै साधन, सम्भावना र अवसरलाई यो
सरकारले उपयोग गनेछ। उच्च आर्थतक वृविका लार्ग लगानी र त्यसको उत्पादकत्व वृवि
ँ ी पररचालनका लार्ग अनुकूल नीर्र्गर् र्था
गने र यसका लार्ग थवदे शी र्था ववदे शी पूज
व्यवथथापकीय सुधार गने कायत यो सरकारले र्त्काल शुरु गनेछ।
29

 ८४. नेपालको सं ववधानले पवहचान गरे को समाजवाद उन्मुख राष्क र्नमातर् गनत शुरुवार्ी चरर्मा
सावतजर्नक, र्नजी र सहकारी क्षेरको उपयुि समन्वय र सहकायतका माध्यमबाट समावेशी,
उच्च र र्रावकलो आर्थतक वृवि हार्सल गने लक्ष्यलाई प्राथर्मकर्ा ददइनेछ।
८५. वविीय अनुशासनहीनर्ाको वर्तमान प्रवृस्िलाई र्त्काल र्नयन्रर् गरी बजेट र्जुम
त ाको
समयदे स्ख नै वविीय अनुशासन र मापदण्डहरूको पूर्त पालना गररनेछ। साधारर् खचतलाई
र्मर्व्ययी बनाउन र्मर्व्यवयर्ा सम्बन्धी नीर्र् जारी गरी कडाइका साथ पालना गररनेछ।
आर्थतक दावयत्व पने कुनै पर्न ववषयमा अथत मन्रालयको पूव त सहमर्र् आवश्यक पने कानुनी
व्यवथथालाई कडाइका साथ पालना गररनेछ।
८६. राजथव पररचालनलाई थप प्रभावकारी बनाइनेछ। राजथव पररचालन अवहले को भन्दा
उच्चदरमा वृवि गनत करको दायरा ववथर्ार, कर च ुहावट र्नयन्रर्, र्बर्लङमा सूचना
प्रववर्धको प्रयोग, कर सम्बन्धी कानूनको पररपालना र कर प्रशासनलाई दक्ष र प्रभावकारी
बनाइनेछ।
८७. प्रदे श र थथानीय र्हलाई सं ववधान बमोस्जमको राजथव पररचालन गनत र कायतक्रम
कायातन्वयन गनत सक्षम बनाउन क्षमर्ा ववकासमा सहयोग गररनेछ।
८८. वविीय क्षेरमा सुशासन र थथावयत्व कायम गदै वविीय साधनलाई उत्पादनमुखी बनाउने र
सेवाको गुर्थर्र अर्भवृवि गने र्र्त जोड ददइनेछ। समग्र वविीय नीर्र् मार्तर्् मुद्रा र्था
ँ ी बजारको थथावयत्व र समावेशी ववकासमा जोड ददइनेछ।
पूज

अन्त्यमा,
ु को अथतर्न्रमा लामो समयदे स्ख ववद्यमान सं रचनात्मक समथयाहरूको समाधान एउटै
८९. मुलक
र्नकाय, एउटै सं थथा वा एउटै र्हबाट मार सम्भव छै न। राज्यका सबै स्जम्मेवार र्ह,
सं थथा, पदार्धकारी र आम नागररकको सहकायतबाट मार मार्थ उलले स्खर् समथया एवं
च ुनौर्र्हरूको सामना गनत सवकन्छ। यसमा सबैको सहयोगको अपेक्षा नेपाल सरकारले गरे को
छ।

30